Πώς να πούμε «όχι» και να βάλουμε όρια στα παιδιά

Συχνά οι νέοι γονείς πέφτουμε στην παγίδα της υπέρμετρης παροχικότητας και δυσκολευόμαστε να πούμε “όχι” στα παιδιά.

Λέμε ναι σε όλα τα αιτήματα των παιδιών, δεν χαλάμε χατίρια, ικανοποιούμε όλες τους τις επιθυμίες, θεωρώντας ότι έτσι τους δείχνουμε την αγάπη μας. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό που επιτυγχάνουμε είναι το ακριβώς αντίθετο. Να δείξουμε, δηλαδή, έλλειψη υπευθυνότητας, αδυναμία και δυσκολία να πούμε όχι και να θέσουμε όρια.

Το να θέτουμε όρια είναι βασική υποχρέωση κάθε υπεύθυνου γονέα.

Τα όρια σημαίνουν νοιάξιμο και φροντίδα, προσοχή και ενδιαφέρον. Είναι ίδιον της αγάπης και προσφέρουν ασφάλεια στα παιδιά, επειδή νιώθουν πως ο γονιός μπορεί να τα προστατέψει. Επιπλέον παρέχουν συνετή καθοδήγηση και βοηθούν τα παιδιά να προσαρμοστούν στην πραγματικότητα των καθημερινών δεδομένων, να αναπτύξουν λειτουργικές συνήθειες και κοινωνικές δεξιότητες.

Τα όρια, όμως, πρέπει να είναι εύλογα για να εξυπηρετούν την κοινωνική συμβίωση.

Αν είναι πολύ αυστηρά μας πνίγουν ενώ αν είναι ασαφή μας γεμίζουν ανασφάλεια. Αντιθέτως όταν είναι λειτουργικά τότε ευνοούν τη συνύπαρξη, την εξέλιξη και τη δημιουργία. Τα «όχι» πρέπει να λέγονται με αγάπη και αποδοχή στην ύπαρξη και τις ανάγκες του παιδιού. Και με υπομονή και κατανόηση στις όποιες αντιδράσεις του παιδιού.

Μερικοί γονείς πιστεύουν ότι αρνούμενοι να ικανοποιούν τις επιθυμίες των παιδιών τους μπορεί να τους δημιουργήσουν «τραύματα».

Όμως, το να λέμε «όχι» είναι απαραίτητο για να τεθούν φραγμοί, να προφυλαχθούν και να διδαχθούν τα παιδιά. Αν ένα παιδί συνηθίσει να παίρνει ό,τι ζητά με τη δικαιολογία ότι είναι μικρό και ακόμα δεν μπορείς να το εκπαιδεύσεις στους περιορισμούς και τα «όχι», τότε θα δυσκολευτούμε πολύ να ανατρέψουμε αυτό το κεκτημένο αργότερα.

Ταυτόχρονα δημιουργούμε στο παιδί τη λανθασμένη εντύπωση ότι μπορούμε γενικά να ικανοποιούμε κάθε επιθυμία μας.

Κάτι τέτοιο, όμως, δεν συμβαδίζει με την πραγματικότητα. Για αυτό έχει σημασία να θέσουμε κανόνες στην οικογένεια, οι οποίοι να είναι σταθεροί και να τηρούνται με τον ίδιο σεβασμό από όλα τα μέλη, και πρώτα πρώτα από εμάς τους γονείς.

Για παράδειγμα είναι σημαντικό να έχουμε προαποφασίσει κάθε πότε μπορεί να ικανοποιείται ένα αίτημα ή μια επιθυμία (όχι ανάγκη) του παιδιού.

Λόγου χάρη πότε μπορεί να παίρνει ένα καινούριο παιχνίδι (κάθε φορά που πηγαίνουμε για ψώνια ή μόνο σε ειδικές περιστάσεις;) ή ένα γλυκό ή σνακ όχι και τόσο υγιεινό (μπορεί να παίρνει σε κάθε έξοδο ή μπορεί να πάρει π.χ. και γλυκό και αλμυρό ή πρέπει να διαλέξει ανάμεσα σε παγωτό και πίτσα; ).

Όλα τα παραπάνω ισχύουν εξίσου και για μη υλικές απαιτήσεις και ανάγκες.

Αν ας πούμε το παιδί μας ζητάει να το πάρουμε αγκαλιά τη στιγμή που είμαστε φορτωμένοι με ψώνια το να αρνηθούμε δεν μας κάνει «κακούς» γονείς. Αντιθέτως το να εξηγήσουμε στο παιδί ότι θα το πάρουμε μόλις αφήσουμε τα ψώνια στη θέση τους είναι ένα μάθημα υπομονής που μόνο όφελος μπορεί να του προσφέρει.

Αρκεί φυσικά να το εξηγήσουμε και με τον κατάλληλο τρόπο.

Χωρίς φωνές, με ήρεμο τόνο και ιδανικά χωρίς «όχι». Είναι προτιμότερο να ανταποκριθούμε θετικά αλλά με την εξήγηση της ανάγκης να περιμένει για λίγο παρά λέγοντας το ίδιο πράγμα με αρνητικό λεκτικό («όχι δεν μπορώ να σε πάρω αγκαλιά γιατί κουβαλάω πολλά πράγματα»). Το νόημα που εκλαμβάνει το παιδί είναι εντελώς αντίθετο ακόμα και αν εμείς και στις δύο φράσεις λέμε το ίδιο πράγμα.

Και η αρετή της υπομονής αποτελεί σπουδαία κατάκτηση στην εκπαίδευση των ορίων.

Ακόμα ένα συνηθισμένο παράδειγμα είναι η τάση των παιδιών να διεκδικούν την προσοχή μας μόλις μας δουν να μιλάμε στο τηλέφωνο. Έχει σημασία, λοιπόν, να τα διδάξουμε να περιμένουν τη σειρά τους (όπως και όταν συζητάμε με κάποιον ενώπιον τους). Δίνουμε ένα χρονικό περιθώριο για το οποίο θα περιμένουν ώσπου να τελειώσουμε το τηλεφώνημα ή την κουβέντα και φυσικά θα πρέπει να το τηρήσουμε ώστε να μην χάσει το παιδί την εμπιστοσύνη του στις δεσμεύσεις μας. Ταυτόχρονα μπορούμε να του προτείνουμε εναλλακτικές απασχολήσεις για το χρόνο που εμείς μιλάμε στο τηλέφωνο.

Ένας σωστός και αποτελεσματικός τρόπος να πούμε «όχι» στα παιδιά πρέπει να περιλαμβάνει δύο πράγματα.

Το ένα είναι ο σεβασμός της επιθυμίας του παιδιού και ο άλλος η μη υποχώρηση στο καπρίτσιο. Με αυτό εννοούμε πως δεν πρέπει να καλλιεργούμε ενοχές στο παιδί για μια απαίτησή ή επιθυμία του που φαντάζει παράλογη ή ακριβή για τον προϋπολογισμό μας. Από την άλλη όμως θα πρέπει να εξηγήσουμε για πιο λόγο δεν μπορούμε να αγοράσουμε ένα ακριβό παιχνίδι.

Αντί, δηλαδή, να καταφύγουμε σε ένα κήρυγμα για το πόσα πολλά παιχνίδια έχει ή για τα παιδιά που πεινάνε και δεν έχουν ούτε μία κούκλα ή ένα αυτοκινητάκι είναι προτιμότερο να εξηγήσουμε πως έχει η κατάσταση με πιο μετρημένες κουβέντες.

Μπορούμε να πούμε πως αν αγοράσουμε αυτό το παιχνίδι τότε δεν θα μας φτάσουν τα χρήματα για να αγοράσουμε τρόφιμα για τις επόμενες ημέρες. Έχει σημασία να δείξουμε κατανόηση στην επιθυμία του παιδιού λέγοντας π.χ ότι πράγματι είναι εντυπωσιακό το συγκεκριμένο παιχνίδι. Έπειτα μπορούμε να πούμε «όχι» μεταθέτοντας το χρόνο αγοράς στο μέλλον, λέγοντας π.χ. ότι είναι ένα πολύ καλό δώρο για τα επερχόμενα γενέθλιά του.

Γενικότερα από τα παραπάνω παραδείγματα καθίσταται σαφές ότι το «όχι» και τα όρια χρειάζονται και μία δόση διπλωματίας.

Δεν πρέπει, βέβαια, να απουσιάζει η ειλικρίνεια, η κατανόηση, ο σεβασμός και η αναγνώριση των αναγκών και επιθυμιών του παιδιού. Έτσι είναι ευκολότερο να τεθούν τα όρια με σαφήνεια και να γίνουν αποδεκτά χωρίς πολλές εντάσεις.

Μερικές εκφράσεις που θέτουν όρια χωρίς να απορρίπτουν ευθέως το αίτημα του παιδιού είναι και οι παρακάτω:

«Σήμερα είναι δύσκολο, μπορούμε όμως να το κάνουμε την επόμενη φορά»

«Θα παίξουμε μαζί/θα σου δώσω λιχουδιά μόλις ολοκληρώσεις το φαγητό σου/ μόλις τελειώσω με το σιδέρωμα/συμμάζεμα κλπ.»

«Χμ, θα ήθελα να το σκεφτώ λίγο και να το συζητήσουμε αργότερα»

«Βάλε το στη λίστα με τα πράγματα που θέλεις και θα το σκεφτούμε μαζί»

«Καταλαβαίνω ότι θέλεις να μένεις ξύπνιος μέχρι αργά. Όταν μεγαλώσεις λίγο ακόμα θα μπορείς»

«Τι καλά που θα ήταν να είχαμε μεγαλύτερο σπίτι με κήπο ώστε να μπορούμε πράγματι να έχουμε πολλά κατοικίδια ζώα»

«Ναι και μένα μου αρέσουν πολύ τα γλυκά. Θα πρέπει όμως να κάνουμε λίγη υπομονή μιας και η ώρα του φαγητού έχει σχεδόν έρθει. Μετά το γεύμα θα μπορέσουμε να φάμε λίγη σοκολάτα»

«Στο δικό μας σπίτι τρώμε μονάχα στην κουζίνα και όχι στο σαλόνι/στην κρεβατοκάμαρα»

«Κάποιοι κανόνες μπορούν πράγματι να αλλάξουν κάποιες φορές. Ο συγκεκριμένος κανόνας δεν ήρθε ακόμα η ώρα να αλλάξει. Αυτό θα μπορεί να γίνει όταν θα γίνεις (π.χ) 12 χρονών».

Ακόμα, ο αντιπερισπασμός ή αποπροσανατολισμός κάποιες φορές είναι προτιμότερα και πιο αποτελεσματικά.

Όταν ένα παιδί καταπιάνεται με μια δραστηριότητα που δεν εγκρίνουμε (π.χ. θέλει να δει περισσότερη ώρα τηλεόραση ή βλέπει ένα πρόγραμμα που περιέχει βία), αντί να του κάνουμε κήρυγμα, μπορούμε να το προτείνουμε μια εναλλακτική ενασχόληση. Ιδίως αν εκφράσουμε την επιθυμία να παίξουμε μαζί κάτι, τότε η αντιπρότασή μας γίνεται πιο δελεαστική. Ή ακόμη αν κάνει κάτι μη αποδεκτό ή επικίνδυνο για τον εαυτό του ή τρίτους (π.χ. δαγκώνει ή παίζει με αιχμηρά αντικείμενα), μπορούμε να εξηγήσουμε ή να δείξουμε ότι πονάει ή ότι υπάρχει κίνδυνος τραυματισμού χωρίς να προβούμε σε απαγορεύσεις και τσακωμούς.

Εννοείται πως τα όρια που θέτουμε δεν μπορούν να είναι αμετάκλητα.

Διαφοροποιούνται ανάλογα με την ηλικία του παιδιού, την ωριμότητα και την αντιληπτική του ικανότητα, τη σωματική του διάπλαση και τη φυσική του δύναμη, τις συνθήκες, τις ανάγκες του παιδιού και το περιβάλλον. Τα ίδια κριτήρια καθορίζουν και τον τρόπο με τον οποίο τα θέτουμε, το λεκτικό που χρειάζεται να χρησιμοποιήσουμε. Σημαντικό ρόλο πάντα παίζει και η βαρύτητα της συμπεριφοράς που θέλουμε να οριοθετήσουμε για την ιεράρχηση των κανόνων που θέλουμε να επιβάλουμε.

Σε κάθε απόφαση και κανόνα που θέτουμε, πάντως, πρέπει να είμαστε σταθεροί και συνεπείς.

Δεν είναι καλό να υποχωρήσουμε μόνο και μόνο για να αποφύγουμε γκρίνια και αναστάτωση. Ταυτόχρονα, όμως, δεν πρέπει να είμαστε άκαμπτοι ή απόλυτοι, ιδίως όταν συντρέχει λόγος να επανεξετάσουμε την αυστηρότητα ή τη σκοπιμότητα ενός κανόνα (όταν π.χ. το παιδί έχει μεγαλώσει και δεν χρειάζεται να κοιμάται από τις οχτώ το βράδυ).

Ως γονείς οφείλουμε να χειριζόμαστε κάθε κατάσταση με γνώμονα το όφελος και τη σωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών.

Δεν θα πρέπει να μας αγχώνει το «τι θα πει ο κόσμος ή το πως θα εξασφαλίσουμε την ηρεμία μας και λιγότερες αντιδράσεις από τα παιδιά. Και φυσικά δεν είναι και πολύ συνετό να αλλάζουμε συχνά απόφαση σχετικά με ένα συγκεκριμένο όριο. Είναι διαφορετικό να κρίνουμε ότι μπορούμε να κάνουμε μια εξαίρεση ή μία παραχώρηση αρκεί να είναι σαφές στο παιδί ότι ο κανόνας δεν αναιρείται.

Και εν κατακλείδι είναι σημαντικό  να υπάρχει ένα μέτρο στα όρια, μια ιεράρχηση των συμπεριφορών που θέλουμε να οριοθετήσουμε.

Συγχρόνως η οριοθέτηση είναι σκόπιμο να γίνεται σε ένα πλαίσιο διαλόγου και ουσιαστικής επικοινωνίας με τα παιδιά. Να εξηγούμε την αναγκαιότητα των κανόνων και των ορίων για την ασφάλειά τους και την ομαλή συμβίωση. Να αποδοκιμάζουμε συμπεριφορές και όχι άτομα, να μην ακυρώνουμε ή να υπονομεύουμε την προσωπικότητα του παιδιού εξαιτίας μιας μη αποδεκτής συμπεριφοράς. Και, τέλος, ένα παιδί που μαθαίνει να σέβεται τα όρια των άλλων, είναι σε θέση όταν έρθει η στιγμή να αναλάβει το ίδιο την ευθύνη της οριοθέτησης του εαυτού του.