Η κατάθλιψη είναι μια έννοια που εύκολα παραγνωρίζεται.

Ιδίως όταν συγχέεται με τη θλίψη ή ακόμα και με μια παροδική μελαγχολία. Ωστόσο η κατάθλιψη είναι μια κατάσταση με διάρκεια. Μπορεί να κρατήσει εβδομάδες, μήνες ή και χρόνια. Και ναι μπορεί να εμφανιστεί και σε παιδιά, όχι μόνο σε ενήλικες. Και αυτό γιατί στην ουσία της δεν αποτελεί τίποτε παραπάνω από συγκεχυμένα και μπλοκαρισμένα συναισθήματα. Αποτελεί ένδειξη ενός άλυτου προβλήματος, μιας βαθιάς απόγνωσης του παιδιού η οποία δεν έχει γίνει αντιληπτή.

Πώς όμως θα καταλάβουμε αν ένα παιδί έχει κατάθλιψη;

Υπάρχουν συγκεκριμένα συμπτώματα που μπορούν να μας υποψιάσουν ή που θα πρέπει, ακόμα περισσότερο, να μας ανησυχήσουν; Σίγουρα τα πράγματα είναι κάπως πιο εύκολα με τα μεγαλύτερα παιδιά, τους εφήβους, οι οποίοι εκδηλώνουν τη διάθεσή τους σαφέστερα σε σχέση με τα μικρότερα παιδιά. Στα τελευταία, η κατάθλιψη συχνά βρίσκεται κρυμμένη πίσω από συμπεριφορές που φαντάζουν φυσιολογικές ή υποστατές από μόνες τους.

κατάθλιψη-ενδιαφέροντα

Για παράδειγμα η υπερβολική φρονιμάδα και υπακοή ή η νευρικότητα συχνά αποτελούν μορφές συγκαλυμμένης κατάθλιψης.

Το φυσιολογικό για τα παιδιά είναι να είναι ζωηρά. Αν τα βλέπουμε υπερβολικά ήσυχα και υπάκουα αυτό συμβαίνει επειδή καταστέλλουν ένα μέρος της ζωής, της υπόστασής τους. Ένα παιδί χωρίς ενδιαφέροντα, χωρίς σχέδια για το, άμεσο έστω, μέλλον, χωρίς διάθεση για δράση, χωρίς πάθος για την ίδια τη ζωή, πιθανότατα υποφέρει. Βιώνει πράγματα που δυσκολεύεται να εκφράσει, αδυνατεί να μιλήσει και να ανοίξει την καρδιά του.

Η νευρικότητα από την άλλη, είναι ένα άλλο πρόσωπο της κατάθλιψης που δύσκολα υποψιάζονται οι περισσότεροι γονείς.

Ένα παιδί μπορεί να «παλεύει» με την κατάθλιψη και να το εκδηλώνει μέσα από την υπερκινητικότητα. Έτσι, όμως, είναι ακόμα πιο δύσκολο να γίνει αντιληπτή η κατάθλιψη από τους γονείς, οι οποίοι συνήθως εστιάζουν στο να καταπολεμήσουν το σύμπτωμα της υπερκινητικότητας με μαλώματα, φάρμακα, τιμωρίες και όχι την αιτία της.

Και όσο οι γονείς δεν αντιλαμβάνονται την κατάθλιψη, όσο δεν δείχνουν ενδιαφέρον στις βαθύτερες ανάγκες του παιδιού τους, η νευρικότητα και η υπερκινητικότητα δίνουν τη θέση τους στη βία.

Αυτό συμβαίνει γιατί όταν ένα παιδί δεν εισπράττει αγάπη και ενδιαφέρον, θεωρεί ότι κάπου έχει φταίξει το ίδιο. Δεν θα αμφισβητήσει τους γονείς ούτε μπορεί να διανοηθεί ότι εκείνοι έχουν λάθος ή άδικο. Έτσι οδηγείται σε υποτίμηση και ενοχοποίηση του εαυτού του, την οποία επιβεβαιώνει στο ίδιο και στους άλλους με αντίστοιχες συμπεριφορές.

νευρικότητα-υπερκινητικότητα

Μια άλλη συχνή ένδειξη κατάθλιψης είναι και η σχολική αποτυχία.

Η σχολική αποτυχία είναι πάντα επώδυνη για το παιδί, ακόμα και όταν δείχνει να μην το ενδιαφέρει και τόσο. Το να επιπλήττουμε, να υποτιμούμε και να ενοχοποιούμε το παιδί λόγω μιας σχολικής αποτυχίας μονάχα χειρότερη μπορεί να κάνει την κατάσταση. Εξάλλου το παιδί δεν είναι ανίκανο ή εξ ορισμού αδύναμο στα μαθήματα.

Κάτι εμποδίζει τη μάθηση και θα πρέπει να εστιάσουμε στο να ανακαλύψουμε αυτό το κάτι.

Ίσως το παιδί δέχεται βία στο σχολείο από κάποιο συμμαθητή. Ίσως έχει έναν αγενή και προσβλητικό δάσκαλο που δεν αντιμετωπίζει όλα τα παιδιά και τα λάθη τους με σεβασμό και κατανόηση. Ίσως το κλίμα στην οικογένεια δεν είναι ήρεμο αλλά υπάρχουν διαρκείς (όχι παροδικές) εντάσεις, διαμάχες, καβγάδες ακόμα και βία. Ή ακόμα ίσως υπάρχουν σοβαρά μυστικά που κρύβουμε (ή νομίζουμε πως κρύβουμε) από το παιδί ή ασυνείδητες προσδοκίες που έχουμε από αυτό και βλέπουμε να μην τις εκπληρώνει. Ίσως ένας γονιός να είναι άρρωστος ή καταθλιπτικός, ή εξαρτημένος από αλκοόλ ή άλλες ουσίες.

Αυτό που χρειάζεται το παιδί από εμάς είναι να το ακούσουμε.

το υπερασπιστούμε και να είμαστε δίπλα του κυριολεκτικά και μεταφορικά, ακόμα και στις συναντήσεις με τους δασκάλους του. Να του εξηγήσουμε ότι σίγουρα δεν είναι ανίκανο, χαζό ή «μηδενικό». Αν ένα παιδί ακούει τόσο βαριές εκφράσεις στα πρώτα βήματά του στο σχολείο, αυτές σίγουρα εντυπώνονται στην καρδιά του και τις πιστεύει. Αν εμείς δεν το εφοδιάσουμε με την απαραίτητη αυτοπεποίθηση ώστε να τις διαψεύσουμε, τότε δύσκολα θα αλλάξει μακροπρόθεσμα η εικόνα που έχτισαν για το άτομό του.

κατάθλιψη-ύπνος

Εξάλλου, όταν το μυαλό ενός παιδιού είναι μπλοκαρισμένο από τις έγνοιες, δεν υπάρχει χώρος για καινούργιες γνώσεις.

Το παιδί κατακλύζεται από συναισθήματα που δεν μπορεί να εκφράσει και που αλλοιώνουν τις σχολικές του δεξιότητες. Για να αρχίσει, λοιπόν, το παιδί να δείχνει ενδιαφέρον για το σχολείο πρέπει να εισπράξει ενδιαφέρον και από το σχολείο και από την οικογένεια. Χρειάζεται άτομα που θα πιστέψουν και θα ενθαρρύνουν τις δυνατότητές του, ώστε να νιώσει υπεύθυνο για τον εαυτό του και τις επιλογές του. Αν, όμως, το ακούσουμε, αν το βοηθήσουμε να εκφράσει με λόγια όλα αυτά τα συναισθήματα, θα ξεκλειδώσει και θα απελευθερώσει ξανά τις ικανότητές του και το ενδιαφέρον του θα επανέλθει.

Στον αντίποδα της σχολικής αποτυχίας, βρίσκεται η υπερβολική επένδυση και σημασία στα μαθήματα και το σχολείο.

Ένα παιδί με κατάθλιψη μπορεί να δίνει υπερβολική προσοχή στους βαθμούς, στην αριστεία ή στην πρωτιά. Αυτό μπορεί να συνδέεται με τις ασυνείδητες ή και συνειδητές προσδοκίες των γονέων, τις οποίες προσπαθεί απεγνωσμένα να εκπληρώσει το παιδί προκειμένου να γίνει αποδεκτό από την οικογένειά του και να κερδίσει την προσοχή και την αγάπη που δεν εισπράττει.

κατάθλιψη-σχολική-αποτυχία

Αναφερθήκαμε στην υπερβολική φρονιμάδα και τη νευρικότητα-βιαιότητα ως ενδείξεις κατάθλιψης.

Πέραν αυτών, ένα παιδί που δεν γελάει, που βαριέται τα πάντα και δεν έχει ενδιαφέροντα, πρέπει επίσης να μας προβληματίζει. Παράλληλα, πολλά παιδιά που βιώνουν κατάθλιψη παρουσιάζουν προβλήματα στον ύπνο και τη διατροφή τους. Είτε κοιμούνται πάρα πολλές ώρες είτε ελάχιστες. Κάνουν ενδεχομένως πολύ ελαφρύ ή ταραγμένο ύπνο, με συχνούς εφιάλτες. Έχουν ανάγκη από βίαιη διέγερση και αδρεναλίνη και συχνά καταφεύγουν σε κόκα κόλα, ζάχαρη και βίαια κινούμενα σχέδια.

Σε μεγαλύτερες ηλικίες, παρατηρείται, ακόμη, απότομη αύξηση ή μείωση του βάρους τους.

Ακόμη ένα παιδί μπορεί να παραπονιέται συχνά για κούραση ή να εμφανίζει διαρκώς ασθένειες που υποτροπιάζουν ή ανεξήγητους πόνους. Εκεί ίσως η αιτία να είναι ψυχοσωματική και όχι αμιγώς ιατρική. Στην εφηβεία, μάλιστα, τα παιδιά με κατάθλιψη κάνουν δυσάρεστες επαναλαμβανόμενες σκέψεις για το θάνατο και την αυτοκτονία, ενώ μπορεί και να οδηγηθούν σε απόπειρα αυτοκτονίας. Και ενώ δεν απομονώνονται από τους φίλους τους εντελώς, συχνά ξεκινούν να κάνουν παρέες με καινούρια πρόσωπα.

φαγητό-κατάθλιψη

Καλό είναι, λοιπόν, να είμαστε σε επαγρύπνηση αν αντιληφθούμε τέτοιες συμπεριφορές.

Αν υποπτευόμαστε ότι το παιδί μας έχει κατάθλιψη υπάρχουν μερικά ακόμη ερωτήματα που μπορούν να μας βοηθήσουν να εντοπίσουμε την πηγή των «ύποπτων» συμπεριφορών και συμπτωμάτων. Μήπως για παράδειγμα από το παιδί λείπει η παρουσία μας; Μήπως δεν του αφιερώνουμε ουσιαστικό χρόνο πέραν αυτού που συνδέεται με την υλική φροντίδα. Μήπως είμαστε συναισθηματικά απόντες; Μήπως οι γονείς δεν είμαστε κοντά ο ένας στον άλλο ως ζευγάρι; Υπάρχει αμοιβαία αγάπη και σεβασμός; Μήπως υπάρχει αδιαφορία, απέχθεια ή βία μεταξύ των μελών της οικογένειας; Μήπως το παιδί δε ζει με τους γονείς του; Είναι γεγονός πως τα παιδιά δυσκολεύονται να βιώσουν τη συναισθηματική διάσταση, είτε οι γονείς ζουν μαζί είτε χωριστά. Μήπως το παιδί έχει υποστεί το ίδιο βία ή σεξουαλική κακοποίηση;

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, το ζητούμενο είναι να βοηθήσουμε το παιδί να ελευθερωθεί από τον κυκεώνα  συναισθημάτων και εγκλωβισμένων σκέψεων.

Πρέπει να το βοηθήσουμε να εκφράσει με λόγια αυτά που νιώθει και να εκμαιεύσουμε τι του συμβαίνει και πού οφείλεται. Ιδίως αν βλέπουμε πως το παιδί αρνείται ή δυσκολεύεται να εκφραστεί, είναι σημαντικό να περιγράψουμε αυτό που βλέπουμε πάνω του, τις συμπεριφορές του, τις αντιδράσεις του τα συναισθήματα που υπονοούν οι εκφράσεις και οι αντιδράσεις του. Έχει σημασία να κάνουμε σαφείς, συγκεκριμένες και βοηθητικές ερωτήσεις για να ανιχνεύσουμε τι φταίει που νιώθει όπως νιώθει το παιδί. Τι πυροδοτεί το θυμό, τη δυστυχία τα νεύρα ή την αρνητικότητά του. Αν έχει ενοχληθεί από ένα συγκεκριμένο άτομο, από μία συγκεκριμένη πράξη ή συμπεριφορά ή από μια αδιέξοδη κατάσταση.

κατάθλιψη-σχέση-γονιών

Έπειτα θα πρέπει να το αφήσουμε να μιλήσει και να εκφραστεί χωρίς δυσφορία ή ενοχή.

Πρέπει να είμαστε έτοιμοι, κυρίως ψυχολογικά, να ακούσουμε και να δεχτούμε οτιδήποτε έχει να μας πει. Δεν είναι απαραίτητο να λυθεί επί τόπου το πρόβλημα όσο είναι απαραίτητο να εκφραστούν όλα τα συναισθήματα που οδηγούν το παιδί σε αυτή την κατάσταση. Και επίσης δεν χρειάζεται να υποβάλουμε το παιδί σε μια μακρά «εξομολόγηση». Αν δούμε ότι κουράζεται είναι καλύτερα να μην το βασανίζουμε παραπάνω με επίμονες ερωτήσεις. Δίνουμε χρόνο και στο ίδιο και στον εαυτό μας ώστε να επανέλθουμε στη συζήτηση όταν είμαστε και οι δύο έτοιμοι να συνεχίσουμε. Εν τω μεταξύ αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να σκεφτούμε τι μπορεί να ευθύνεται για την κατάστασή του.

Σε δεύτερο χρόνο, και ως μέρος της λύσης του προβλήματος, αυτό που οφείλουμε να προσφέρουμε στο παιδί είναι περισσότερη προσοχή.

Παρουσία και ποιοτικό χρόνο με κοινές δραστηριότητες που δίνουν στο παιδί τη σιγουριά και την ασφάλεια ότι είμαστε παρόντες, δίπλα του, έτοιμοι να το στηρίξουμε σε όλα και ότι απολαμβάνουμε το να περνάμε χρόνο μαζί. Είναι σημαντικό μέσα από μικροπράγματα της καθημερινότητας να εισπράττει προσοχή. Να δίνουμε σημασία πχ στο ντύσιμό του, να το αφήνουμε να επιλέγει μόνο του τα ρούχα του, να κάνει συνδυασμούς. Από τη μεριά μας να κάνουμε κάποιο σχόλιο που να δείχνει ότι παρατηρούμε πόσο καλά ταίριαξε λόγου χάρη τα χρώματα σε μπλούζα και παντελόνι ή πόσο το φωτίζει το συγκεκριμένο χρώμα στο ρούχο ή ότι η άλλη μπλούζα θα ταίριαζε καλύτερα και άλλα παρόμοια.

 

ακούω-προσοχή

Έπειτα, το παιδί έχει ανάγκη να ανακτήσει τον έλεγχο της ζωής του, να αποκτήσει ένα αίσθημα προσωπικής δύναμης και αυτοπεποίθησης.

Ας ακούσουμε, λοιπόν, τη γνώμη του για κάθε θέμα που αφορά την οικογένεια, το σχολείο και κάθε κατάσταση που το απασχολεί και το προβληματίζει και ας την ακολουθήσουμε όπου αυτό είναι εφικτό (π.χ. επιλογή προορισμού για μια βόλτα, εκδρομή ή διακοπές). Το παιδί πρέπει να νιώθει πως είναι για εμάς προτεραιότητα, ότι η γνώμη του μετράει, ότι οι ανάγκες και τα θέλω του είναι σεβαστά. Ότι θέλουμε να ασχολούμαστε μαζί του, όχι μόνο για να παρέχουμε την υλική φροντίδα που χρειάζεται αλλά κυρίως να περνάμε μαζί του ουσιαστικό χρόνο. Να συζητάμε τα προβλήματά του και ως ένα βαθμό και τα δικά μας. Επωμιζόμενοι όμως την ευθύνη και το βάρος τους οι ίδιοι.

Αν για παράδειγμα βιώνουμε δυσκολίες στη δουλειά που μας φορτώνουν με πίεση, άγχος και κούραση, μπορούμε να του μιλήσουμε για αυτό.

Μπορούμε να εξηγήσουμε στο παιδί ότι περνάμε μια δύσκολη περίοδο που δεν μας αφήνει τη διάθεση και το χρόνο που θα θέλαμε για να περάσουμε μαζί του. Αλλά ότι αυτή είναι παροδική και τυχόν κακή διάθεση από μέρους μας δεν σχετίζεται με το παιδί και κάποια συμπεριφορά του. Δεν χρειάζονται περισσότερες λεπτομέρειες πέραν της εκδήλωσης των συναισθημάτων που έχουμε εξαιτίας της κατάστασης. Και φυσικά την ενθάρρυνση της εκφοράς των συναισθημάτων, των σκέψεων που η ίδια κατάσταση προξενεί στο παιδί και των αναγκών του.

πατερας-γιος-μιλουν-σεξ

Φυσικά, όταν βλέπουμε τα πράγματα να δυσκολεύουν και να γίνονται δύσκολα διαχειρίσιμα, δεν θα πρέπει να διστάζουμε να απευθυνόμαστε σε ειδικούς ψυχικής υγείας.

Ιδίως στην εφηβεία, που το παιδί ίσως δυσκολεύεται να μιλήσει σε εμάς για διάφορους λόγους (π.χ. αμφισβήτηση της αυθεντίας του γονιού), ένας ειδικός ίσως καταφέρει να ξεκλειδώσει το παιδί και να το βοηθήσει να εκφράσει με λόγια όλα αυτά που δυσκολεύεται να πει σε εμάς.

Τέλος, η σωματική άσκηση μπορεί να έχει πολύ θετική επίδραση στην καταθλιπτική συμπεριφορά.

Μπορούμε, λοιπόν, να ενθαρρύνουμε το παιδί μας να αθληθεί είτε μόνο του, είτε μαζί μας (μπορούμε να πάμε μαζί για περπάτημα, για τρέξιμο, για ποδηλασία, ορειβασία, κολύμβηση) είτε να συμμετάσχει σε μια ομαδική δραστηριότητα ή άθλημα.

επικοινωνία-διαταγή

Εν ολίγοις, αυτό που πρέπει να αντιληφθούμε σε ένα γενικότερο πλαίσιο, είναι ότι η κατάθλιψη ισοδυναμεί με απουσία έκφρασης.

Με φυλάκιση της ζωτικής ενέργειας, με καταπίεση της εκδήλωσης συναισθημάτων όπως απογοήτευση, θυμός και καταστάσεων όπως η έλλειψη, η απουσία, ο ψυχικός τραυματισμός. Όσο εκφράζονται όλα αυτά, η κατάθλιψη προλαμβάνεται ή, αν ήδη υπάρχει, υποχωρεί. Είναι σημαντικό, λοιπόν, να το ενθαρρύνουμε να εκφράζει τα συναισθήματα του σε κάθε περίπτωση και με υγιείς τρόπους. Να εκδηλώνει το θυμό του όταν γίνεται αποδέκτης προσβολών ή αδικιών και να του καταστήσουμε σαφές πως έχει το δικαίωμα να διεκδικήσει κάτι δικό του ή να διατυπώσει τη διαφωνία του με κάτι.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
  1. Isabelle Filliozat, Στην καρδιά των συναισθημάτων του παιδιού, εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ, σελ. 235-245

      2. Αλεξάνδρα Καππάτου, Παιδιά στην εφηβεία, γονείς σε κρίση, εκδόσεις Μίνωας 2014, σελ. 235-254