Επιθετικότητα στα παιδιά: Πώς τη χειριζόμαστε;

Η επιθετική συμπεριφορά είναι κάτι σύνηθες για τα μικρά παιδιά.

Ειδικά στη νηπιακή ηλικία θεωρείται απόλυτα φυσιολογική μιας και το παιδί καταφεύγει στην επιθετικότητα για να διεκδικήσει κάτι, καθώς αδυνατεί να διαχειριστεί και να εκλογικεύσει τα έντονα συναισθήματα που το κατακλύζουν. Η επιθετικότητα προκύπτει αβίαστα και ενστικτωδώς. Είναι, όμως, πιθανό να εδραιωθεί αν το παιδί αντιληφθεί ότι επιτυγχάνει το σκοπό της και ικανοποιείται η εκάστοτε ανάγκη του.

Για το λόγο αυτό η παρέμβαση του γονέα είναι απαραίτητη από αυτό ακόμη το αρχικό και φυσιολογικό στάδιο.

Αρχικά για να περιορίσει τη συχνότητά της και μακροπρόθεσμα για να αποτρέψει την πάγια υιοθέτησή της. Η τελευταία θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμα και σε μία μελλοντικά επαναλαμβανόμενη παραβατική συμπεριφορά γεγονός απευκταίο σε κάθε περίπτωση.

Και επειδή πάντα η πρόληψη έρχεται πρώτη σε σχέση με τη θεραπεία, είναι πολύ βασικό να εποπτεύουμε όσο είναι δυνατό το παιχνίδι των μικρών παιδιών.

Έτσι θα είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε άμεσα αν το παιδί μας καταφεύγει σε επιθετικές συμπεριφορές απέναντι σε άλλα παιδιά ή αν γίνεται αποδέκτης επιθετικότητας από αυτά. Αν το παιδί μας υφίσταται επιθετικές ή βίαιες συμπεριφορές από άλλα παιδιά είναι πολύ πιθανό να τις υιοθετήσει με τη σειρά του εναντίον άλλων ατόμων, ακόμα και εναντίον εμάς των γονιών του.

Οι γονείς διαδραματίζουν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών και στην υιοθέτηση υγιών και αποδεκτών κοινωνικά συμπεριφορών.

Η θέση ορίων και κανόνων, λοιπόν, οφείλει να ξεκινήσει από νωρίς, αναδεικνύοντας αρχικά τις ζητούμενες συμπεριφορές και στάσεις. Και καλό είναι να επισημάνουμε ότι είναι αποτελεσματικότερη αυτή η οριοθέτηση με τη μορφή θετικών επισημάνσεων (π.χ. μιλάμε χαμηλόφωνα, ακουμπάμε απαλά το παιχνίδι στο κουτί) αντί της χρήσης αρνητικών υποδείξεων ή απαγορεύσεων (π.χ. μη φωνάζεις, μην πετάς/χτυπάς κλπ.).  

Η βασικότερη, όμως, μορφή διαπαιδαγώγησης και εκμάθησης ορίων και κανόνων στα παιδιά παραμένει η μίμηση.

Ό,τι κι αν λέμε, όπως και να το λέμε, τα παιδιά ακολουθούν το παράδειγμά μας. Αν θέλουμε, λοιπόν, να υιοθετήσουν αποδεκτές συμπεριφορές και να μην φέρονται επιθετικά, να μην χτυπούν άλλους, να μη βρίζουν και να μην πετούν πράγματα, θα πρέπει εμείς πρώτοι να αποφεύγουμε τέτοιες συμπεριφορές. Θα πρέπει να είμαστε σταθεροί, αυστηροί και κυρίως συνεπείς με την τήρηση αυτών των κανόνων πρωτίστως με τους εαυτούς μας ώστε να τους αξιώνουμε έπειτα και από τα παιδιά μας.

Για να το πετύχουμε αυτό χρειάζεται να καθιερώσουμε ειρηνικούς και ήρεμους τρόπους χειρισμού των συγκρούσεων, μέσα από το διάλογο, τη συζήτηση, την ενεργητική ακρόαση.

Χρειάζεται να έχουμε μάθει να επιβαλλόμαστε και να ελέγχουμε το θυμό και τα νεύρα μας καθώς και όλα τα έντονα συναισθήματα που προκύπτουν μέσα σε μια δύσκολη και απαιτητική καθημερινότητα. Αν αντ’ αυτού απαντάμε στην επιθετικότητα με νεύρα, φωνές σωματική ή λεκτική βία, τότε περνάμε το μήνυμα ότι η χρήση τους είναι αποδεκτή και είναι πιθανό το παιδί να την υιοθετήσει απέναντι σε άλλα πρόσωπα συνομήλικα ή όχι.

Αν από την άλλη αντιμετωπίζουμε τη βία και την επιθετικότητα ως μη αποδεκτές για τα παιδιά αλλά αποδεκτές για τους γονείς, τότε και πάλι περνάμε λάθος μηνύματα.

Κυρίως διαιωνίζουμε παρωχημένες αντιλήψεις και πρότυπα ανατροφής που κατά πάσα πιθανότητα τα παιδιά μας θα ενστερνιστούν στην ενήλικη ζωή τους. Όχι απαραίτητα προς τα δικά τους παιδιά μόνο αλλά ενδεχομένως και προς το μελλοντικό τους σύντροφο, συνεργάτη κλπ, δημιουργώντας προβληματικές διαπροσωπικές σχέσεις, χωρίς να αποκλείεται και η παραβατικότητα και η υιοθέτηση έκνομων συμπεριφορών.

Είναι αλήθεια πως η εξάλειψη της επιθετικότητας των παιδιών απαιτεί λεπτούς χειρισμούς από τους γονείς.

Χρειάζεται υπομονή και επιμονή καθώς δεν μπορεί να εκμηδενιστεί από τη μια μέρα στην άλλη. Μπορεί να απαιτηθεί να μείνουμε σταθεροί σε μία τακτική για αρκετό καιρό και να αμφιταλαντευόμαστε ως προς την καταλληλότητα του τρόπου χειρισμού που ακολουθούμε. Σε καμία, όμως, περίπτωση δεν θα πρέπει να υποχωρήσουμε και να ανεχτούμε επιθετικές και βίαιες συμπεριφορές όσο ασήμαντες κι αν φαντάζουν.

Η αυστηρή επίπληξη είναι μέρος της εκπαίδευσης.

Η μη ανοχή ενός βίαιου ξεσπάσματος είναι καθοριστική ώστε να μην γεννώνται αμφιβολίες στο μυαλό του παιδιού σχετικά με το τι είναι αποδεκτό και νόμιμο και τι όχι. Για αυτό και ιδιαίτερα αποδοτικά μπορεί να λειτουργήσει η παρουσίαση των συνεπειών μιας επιθετικής συμπεριφοράς. Για παράδειγμα αν το παιδί κατανοήσει ότι το χτύπημα προκαλεί πόνο, οι φωνές φόβο και στεναχώρια και το πέταγμα των αντικειμένων την καταστροφή τους, είναι ευκολότερο να αντιληφθεί τη σημασία της αποφυγής τέτοιων συμπεριφορών.

Εξίσου αποτελεσματικό είναι σε δεύτερο χρόνο να προτείνουμε εναλλακτικές αποδεκτές συμπεριφορές.

Στόχος είναι να βοηθούν το παιδί να εκδηλώσει την ένταση που το κατακλύζει και το ωθεί στην επιθετικότητα. Για παράδειγμα βοηθάει πολύ να προτρέπουμε τα παιδιά να εκφράζουν με λόγια την αντίθεσή τους με κάτι, να περιγράφουν ή να ζωγραφίζουν αυτό που νιώθουν και να προσπαθούν μέσα από τη συζήτηση να βρουν ιδέες και πιθανές λύσεις για το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν.

Και επειδή τα παιδιά χρειάζονται ενθάρρυνση και κίνητρο, έχει σημασία να επαινούμε τις αποδεκτές συμπεριφορές.

Να δείχνουμε την ικανοποίηση και τον ενθουσιασμό μας κάθε φορά που το παιδί μας καταφεύγει σε αυτές, προκειμένου να τις χρησιμοποιεί όλο και συχνότερα έναντι των μη αποδεκτών. Εξίσου σημαντικό είναι να εκφράζουμε τη δυσαρέσκειά μας και την αντίθεσή μας προς τις μη αποδεκτές συμπεριφορές, αλλά, όπως αναφέραμε και παραπάνω, χωρίς να χρησιμοποιούμε και εμείς βία, φωνές ή νευρικά ξεσπάσματα.

Σημασία έχει σε κάθε περίπτωση να νιώσουν τα παιδιά ασφάλεια δίπλα μας.

Να ξέρουν ότι είμαστε μαζί τους και όχι απέναντί τους. Ότι θέλουμε να τα βοηθήσουμε και όχι να τα τιμωρήσουμε. Αν τους το δείξουμε αυτό με τη στάση και την αντίδρασή μας, τότε μπορούμε να καταφέρουμε να ελαττώσουν, ακόμα και να αποβάλλουν την επιθετικότητα και τα βίαια ξεσπάσματα.

Είναι δεδομένο πως στις πολύ μικρές ηλικίες τα παιδιά δεν έχουν πρόθεση να βλάψουν κάποιον.

Είναι απαραίτητο, όμως, να επέμβουμε έγκαιρα μόλις μια επιθετική συμπεριφορά υποπέσει στην αντίληψή μας. Αν δεν καταδείξουμε εμείς από νωρίς τη σημασία της και τον αντίκτυπο που έχει στους άλλους, τότε είναι πιθανό μεγαλώνοντας να  επιθυμήσουν να κάνουν κακό και να υιοθετήσουν επιθετική συμπεριφορά ακριβώς επειδή δεν θα έχουν διδαχθεί πώς να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους και τις δύσκολες καταστάσεις της ζωής (π.χ. σχολική αποτυχία, τσακωμός με φίλο κλπ.).

Οφείλουμε να διδάξουμε στα παιδιά θεμιτούς τρόπους ικανοποίησης και πραγμάτωσης των στόχων και επιθυμιών τους.

Οφείλουμε να τα εκπαιδεύσουμε να διαχειρίζονται τα έντονα συναισθήματα, να τα αποδέχονται και να αποφορτίζονται από αυτά με αποδεκτές αντιδράσεις.

Ασφαλώς υπάρχουν και ακραίες περιπτώσεις όπου μια επιθετική συμπεριφορά έχει μεγάλη διάρκεια.

Δεν αποκλείεται ένα παιδί να μην ανταποκρίνεται σε καμία προσπάθεια περιορισμού της για μεγάλο χρονικό διάστημα. Μπορεί να είναι συχνή και έντονη ή ανεξέλεγκτη, θέτοντας σε κίνδυνο είτε το ίδιο το παιδί είτε άλλους. Εκεί δεν θα πρέπει να διστάσουμε να συμβουλευτούμε κάποιον ειδικό και να ζητήσουμε βοήθεια, καθοδήγηση και διερεύνηση σε βάθος. Μπορεί το παιδί μέσα από την καταφυγή στην επιθετικότητα να προσπαθεί να μας πει κάτι. Ίσως νιώθει πιεσμένο από τις υποχρεώσεις και τις απαιτήσεις μας. Ίσως, αντίθετα, νιώθει παραμελημένο, ότι δεν του δείχνουμε την προσοχή που χρειάζεται και προσπαθεί να την κερδίσει με έστω και με αρνητική χροιά. Ίσως έχει βιώσει κάποια έντονη εμπειρία, ματαίωση, απογοήτευση ή κάποιο δυσάρεστο συμβάν ή ακόμα μπορεί να έχει υπερεκτεθεί σε σκηνές βίας από την τηλεόραση ή το περιβάλλον του.

Σε κάθε περίπτωση, όποια και αν είναι η αιτία της επιθετικότητας, η λύση επαφίεται σε εμάς.

Στη σκληρή και επίμονη προσπάθεια, με ψυχραιμία και υπομονή. Και όταν νιώθουμε ανεπαρκείς, ανήμποροι ή αδύναμοι να χειριστούμε μόνοι μας μία δύσκολη κατάσταση, πάντα υπάρχουν οι ειδικοί, στους οποίους πρέπει να απευθυνόμαστε χωρίς ντροπή ή ενδοιασμούς.