Φοβίες των παιδιών στην προσχολική ηλικία: Πώς να τις χειριστούμε

Στην προσχολική ηλικία είναι συνηθισμένο τα παιδιά να αναπτύσσουν διάφορες φοβίες.

Οι φοβίες συνδέονται με την ανάπτυξη της φαντασίας, την οποία συχνά μπερδεύουν με την πραγματικότητα. Μεγαλώνοντας μπορούν ευκολότερα να τιθασεύσουν τη φαντασία, εκλογικεύοντας αντικείμενα και καταστάσεις που τα τρομάζουν. Από τις συνηθέστερες φοβίες των παιδιών είναι το σκοτάδι, τα σκυλιά, τα έντομα, άγνωστα άτομα, αποκριάτικες στολές και μάσκες, φαντάσματα ή τέρατα και το να μείνουν μόνα τους. Προφανώς η σύγχυση φαντασίας και πραγματικότητας και οι φόβοι που συνδέονται με αυτήν έχουν να κάνουν με την ικανότητα του παιδιού να αντιληφθεί τον κόσμο γύρω του. Αποτελεί φυσιολογικό αναπτυξιακό στάδιο για τα παιδιά της ηλικιακής αυτής ομάδας.

Το να προσπαθούμε να πείσουμε τα παιδιά ότι δεν πρέπει να φοβούνται δεν βοηθάει ιδιαίτερα. Προτιμότερο είναι να αναγνωρίζουμε τους φόβους τους ώστε να κατανοήσουν και εκείνα ότι δεν είναι κακό να φοβούνται. Διαφορετικά, οι φόβοι αυτοί θα διαιωνίζονται και ίσως στην πορεία να γίνουν πιο σοβαροί. Σε κάθε περίπτωση, όμως, πρέπει να τα διαβεβαιώνουμε ότι είναι ασφαλή. Μία συζήτηση για το τι είναι πραγματικό και τι φανταστικό, τι μπορεί να συμβεί και τι όχι θα μπορούσε να βοηθήσει ένα παιδί.

Ακόμα περισσότερο βοηθάει το να γνωρίσει το παιδί καλά αυτό που φοβάται ώστε να το απομυθοποιήσει.

Αυτό μπορεί να γίνει μέσα από το παιχνίδι. Για παράδειγμα ένα παιδί που φοβάται τα έντομα ή συγκεκριμένα ζώα μπορεί να ελέγξει το φόβο και το άγχος του, αν διαβάσουμε μαζί κάποιο σχετικό βιβλίο ή αν παίξουμε με πλαστικές φιγούρες εντόμων, ακόμα και να τα ζωγραφίσουμε. Έτσι, το παιδί αποκτά περισσότερη αυτοπεποίθηση και μπορεί να ξεπεράσει ευκολότερα κάθε φόβο που μπορεί να έχει.

Οι φοβίες των παιδιών μπορεί να οφείλονται σε μία πολύ συγκεκριμένη κατάσταση που βίωσε το παιδί, μπορεί όμως και να μην έχουν κάποια αιτία. Μπορεί να αποτελούν αντίδραση σε εξωτερικά γεγονότα όπως κάποια σημαντική αλλαγή στην οικογενειακή ζωή. Ειδικά στην τελευταία περίπτωση έχει σημασία να παρατηρούμε κάθε αλλαγή που συμβαίνει στο παιδί. Μόνον έτσι μπορούμε να εντοπίσουμε έγκαιρα τέτοιες φοβίες και τα βαθύτερα αίτιά τους ώστε να τις εξαφανίσουμε.

Πολύ χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο φόβος του αποχωρισμού.

Συνήθως εκδηλώνεται με την επίμονη διεκδίκηση της προσοχής των γονιών, με κλάματα, τράβηγμα ρούχων ακόμα και κρίσεις θυμού. Μπορεί να οφείλεται σε άγχος ή σε κάποια αλλαγή. Μάλιστα αν οι γονείς έχουν και οι ίδιοι άγχος εν όψει της αλλαγής, το παιδί το εκδηλώνει σε πολλαπλάσιο βαθμό. Συχνές αιτίες είναι η προσαρμογή σε παιδικό σταθμό, μία μετακόμιση, ο ερχομός ενός μωρού, ένα διαζύγιο, μία αρρώστια ή ένα ατύχημα.

Είναι απαραίτητο όταν συμβαίνει αυτό να καλλιεργούμε στο παιδί ένα αίσθημα ασφάλειας και αισιοδοξίας. Να το καθησυχάζουμε όποτε το αποχωριζόμαστε ότι θα επιστρέψουμε σύντομα και ότι το αγαπάμε. Είναι προτιμότερο να το ενθαρρύνουμε να φερθεί ήρεμα και γενναία όσο θα περιμένει να γυρίσουμε, τονίζοντας  θετικές συμπεριφορές, παρά να εστιάζουμε στην «ανώριμη» συμπεριφορά του κλάματος. Χρειαζόμαστε υπομονή και κατανόηση ώστε το παιδί να γίνει ανεξάρτητο και να νιώθει εμπιστοσύνη προς τον εαυτό του.

Ειδικά στην περίπτωση του παιδικού σταθμού χρειάζεται ιδιαίτερη προετοιμασία όχι μόνο των παιδιών αλλά και των γονιών.

Από τη μια ο φόβος του αποχωρισμού από την άλλη η αλλαγή στο καθημερινό πρόγραμμα του παιδιού, είναι πιθανό να προκαλέσουν ανησυχία και ανασφάλεια στο παιδί. Αυτή μπορεί να εκδηλωθεί με διάφορους τρόπους. Μπορεί το παιδί να μην θέλει να μείνει στον παιδικό σταθμό και να κλαίει για να έρθει μαζί μας ή να μείνουμε εμείς μαζί του. Μπορεί να εκδηλώσει παλινδρόμηση σε κάποιες συμπεριφορές ή στην ομιλία του και να αρχίσει να φέρεται σα μωρό, ακόμα και να βρέχεται.

Έχει σημασία μία καλή προετοιμασία διαβάζοντας βιβλία σχετικά με το σχολείο και το τι θα συναντήσει εκεί το παιδί. Μία συζήτηση με το παιδί σχετικά με την έναρξη του σχολείου ώστε να ξέρει από πριν τι θα συναντήσει και τι θα συμβεί στο σχολείο είναι επίσης καλή προετοιμασία. Το σημαντικό είναι να μην μεταφέρουμε το δικό μας άγχος στο παιδί και να μην του δείχνουμε τη δική μας στεναχώρια που το αποχωριζόμαστε. Και αυτό γιατί τα παιδιά εκδηλώνουν συχνά δικές μας συμπεριφορές επειδή εισπράττουν τη δική μας ανησυχία. Ακόμα και ένας καθησυχασμός από την πλευρά μας μπορεί να του μεταδώσει το μήνυμα ότι εμείς ανησυχούμε ή ότι υπάρχει κάτι επικίνδυνο. Καλύτερα να προτιμούμε έναν απλό και σύντομο χαιρετισμό με ένα ευχάριστο μήνυμα όπως το να περάσει καλά και ότι θα τα πούμε λίγο αργότερα.

Καλό είναι να ενημερωθούμε για την ομαλή προσαρμογή του παιδιού.

Σίγουρα δεν ενδείκνυται να εντάξουμε απότομα το παιδί στο πρόγραμμα του σταθμού. Η παραμονή του θα πρέπει να γίνεται κλιμακωτά, κάθε βδομάδα και λίγο περισσότερη ώρα. Επίσης δεν είναι καλή ιδέα να μένουμε όσο βλέπουμε το παιδί να κλαίει. Αυτό γιατί του δημιουργούμε την εντύπωση ότι αν κλάψει θα μείνουμε όντως μαζί του. Σαν αποτέλεσμα κάθε φορά τα κλάματα θα είναι και περισσότερα. Μάλιστα, δεν θα πρέπει να παραλείπουμε τον αποχαιρετισμό ούτε να φεύγουμε κρυφά. Αυτό θα κλονίσει την εμπιστοσύνη του παιδιού προς εμάς. Συγχρόνως, η τελετουργία του αποχαιρετισμού, εξασφαλίζει προβλεψιμότητα που για το παιδί σημαίνει ασφάλεια. Το ίδιο και το να είμαστε πάντα στην ώρα μας κατά το σχόλασμα. Ταυτόχρονα, η σταθερή ρουτίνα (π.χ. ντύσιμο, ώρες γευμάτων και ύπνου) βοηθά το παιδί να νιώθει ότι έχει τον έλεγχο ενώ προετοιμάζεται καλύτερα για το σχολείο.

Η ευκολία ή δυσκολία στην προσαρμογή, σχετίζεται με την ιδιοσυγκρασία του παιδιού και τη γενικότερη ευκολία στον αποχωρισμό και τις ομαδικές δραστηριότητες. Εφόσον δεν υπάρχει σχετική προηγούμενη εμπειρία, καλό είναι να κατασκευάσουμε εν είδη προετοιμασίας. Να αφήσουμε, δηλαδή, για κάποια ώρα το παιδί με τρίτο, αξιόπιστο άτομο. Έτσι εξοικειώνεται σταδιακά με την ιδέα να μην βρισκόμαστε πάντα στο χώρο.  Μάλιστα, η δυσκολία προσαρμογής μπορεί να μην εμφανιστεί αμέσως αλλά μετά από λίγο καιρό. Αυτό συμβαίνει ειδικά όταν περάσει το διάστημα της ανίχνευσης και αναγνώρισης ατόμων και παιχνιδιών. Όταν πια όλα έχουν καταστεί ρουτίνα για το παιδί μπορεί να εκδηλώσει την άρνηση για την παγίωση της αλλαγής αυτής.

Όσο μεγαλώνουν τα παιδιά οι φοβίες που σχετίζονται με την ανάπτυξη της φαντασίας δίνουν τη θέση τους στο φόβο της αλλαγής και του καινούριου.

Νέα ερεθίσματα και εμπειρίες συνοδεύονται από το άγχος της αποτυχίας και από αμηχανία. Γύρω στα πέντε έτη τα παιδιά αρχίζουν να αντιλαμβάνονται καλύτερα την πραγματικότητα, το θάνατο και την απώλεια. Και αυτές οι καταστάσεις, όμως, μπορούν να γεννήσουν φοβίες. Σε αυτές τις περιπτώσεις επίσης χρειάζεται να ενθαρρύνουμε τα παιδιά να εκφράζουν με λόγια το φόβο τους. Μέσα από το παιχνίδι, τη ζωγραφική, τις ιστορίες τα παιδιά μπορούν να αντιμετωπίσουν τέτοιες φοβίες.

Σίγουρα δεν αντιδρούν όλα τα παιδιά με τον ίδιο τρόπο στην αλλαγή και το καινούριο. Άλλα ενθουσιάζονται άλλα είναι επιφυλακτικά και αρνητικά. Στη δεύτερη περίπτωση πρέπει και εμείς με τη σειρά μας να φροντίσουμε να προετοιμάζουμε περισσότερο τα παιδιά για την όποια αλλαγή και από νωρίς. Το παιχνίδι ρόλων μπορεί να αποτελέσει μια καλή προετοιμασία για την αλλαγή που επίκειται. Ακόμη, η μερική ένταξη στη νέα κατάσταση με παθητικό και παρατηρητικό ρόλο είναι πάντα μία καλή ιδέα. Παρατηρώντας τις αντιδράσεις του παιδιού θα καταλάβουμε πότε είναι έτοιμο να εισαχθεί πλήρως στη νέα κατάσταση (σχολείο, καινούριο σπίτι, ομαδική δραστηριότητα κλπ.).

Μια άλλη μορφή φοβίας είναι οι εφιάλτες.

Αυτοί εμφανίζονται γύρω στην ηλικία των τριών ετών. Τότε αυξάνεται η ικανότητα του παιδιού να δημιουργεί εικόνες με το μυαλό του κατά τη διάρκεια του ύπνου. Τα όνειρα αποτελούν μια μορφή συμβιβασμού με τα έντονα συναισθήματα, που τα παιδιά δεν μπορούν να διαχειριστούν. Γι’ αυτό ξυπνούν κλαίγοντας και ταραγμένα. Προκειμένου να μειώσουμε τις πιθανές πηγές φόβου καλό είναι να αποφεύγουμε τρομακτικές ιστορίες, ταινίες και βιβλία, ειδικά πριν τον ύπνο. Ακόμα και μία ευχάριστη ιστορία με κάποιον τρομακτικό ήρωα μπορεί να έχει το ίδιο αποτέλεσμα. Ατάκες όπως «τώρα θα σε πιάσω» πάνω σε ευχάριστο παιχνίδι, μπορεί να προκαλέσουν τρομακτικές σκηνές στα όνειρα του παιδιού. Η ρουτίνα του ύπνου ενδείκνυται να είναι χαλαρωτική, ώστε να προσφέρει στο παιδί ένα αίσθημα τάξης και ασφάλειας.

Αν το παιδί ξυπνήσει τρομαγμένο και κλαίγοντας θα πρέπει να του μιλάμε με ήρεμη και απαλή φωνή. Στόχος είναι να το ηρεμήσουμε και να το διαβεβαιώσουμε ότι είναι ασφαλές. Αν δυσανασχετούμε ή δείξουμε εκνευρισμό το παιδί θα αργήσει να ηρεμήσει και να ξανακοιμηθεί. Εξίσου φυσιολογικό είναι να έρθει στο κρεβάτι μας σε περίπτωση που ξυπνήσει τρομαγμένο. Καλό είναι να το ηρεμήσουμε και να μείνουμε για λίγη ώρα μαζί του αφού το πάμε στο δωμάτιό του. Μπορούμε να του τραγουδήσουμε απαλά, να το χαϊδέψουμε και να το βεβαιώσουμε ότι είναι ασφαλές. Αυτή η φάση μπορεί να διαρκέσει ακόμα και μήνες. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε υπομονή και σταθερότητα, ειδικά αν το παιδί ξυπνάει αρκετές φορές μέσα στη νύχτα.

Και ενώ η φαντασία των παιδιών αποτελεί τη βασικότερη πηγή των φόβων τους, μπορεί συγχρόνως να συμβάλει στην αντιμετώπισή τους. Αν π.χ. το παιδί ταυτίσει την αγκαλιά της μαμάς με το αρκουδάκι που κοιμάται μαζί του, θα νιώθει ασφάλεια. Εναλλακτικά, μπορούμε να επινοήσουμε ένα ευχάριστο τέλος για το όνειρο ζωγραφίζοντας τις ανάλογες εικόνες. Καλό είναι, πάντως, αν οι εφιάλτες επιμένουν να προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε και να περιορίσουμε τις πηγές άγχους του παιδιού.

Στην προσχολική ηλικία μπορεί εκτός από εφιάλτες ένα παιδί να βιώνει (σπανιότερα) νυχτερινούς τρόμους.

Αυτοί εμφανίζονται λίγο αφότου έχει αποκοιμηθεί το παιδί. Μπορεί να εκδηλωθούν με κλάμα ομιλία, φωνές ή και τρέμουλο. Μπορεί ακόμα το παιδί να κοιτάζει κάπου τρομαγμένο και έπειτα να αποκοιμηθεί. Στην πραγματικότητα τα παιδιά που βιώνουν ένα νυχτερινό τρόμο δεν έχουν ξυπνήσει, ακόμα και την ώρα που νομίζουμε πως είναι ξύπνια. Γι’ αυτό και μπορεί να μην έχουν αντιληφθεί την παρουσία μας ή την προσπάθειά μας να τα ηρεμήσουμε. Ακόμη, δεν έχουν αναμνήσεις από το γεγονός σε αντίθεση με τον εφιάλτη που μπορούν να τον θυμούνται την επόμενη μέρα. Σε αυτές τις περιπτώσεις θα πρέπει να προσέχουμε μην τυχόν τραυματιστεί το παιδί αν αρχίσει να υπνοβατεί, όχι όμως να το ξυπνήσουμε. Συνήθως συνδέονται με υπερβολική κούραση, οπότε καλό είναι να φροντίζουμε τα παιδιά να κοιμούνται επαρκώς.

Μια ακόμα πηγή φόβου για τα παιδιά είναι ο γιατρός.

Ειδικά όταν το παιδί δε γνωρίζει τι θα συμβεί εκεί έχει περισσότερη αγωνία. Ή μπορεί να το φοβίζει το να εξεταστεί από έναν άγνωστο ενήλικα.  Η σωστή προετοιμασία με συζήτηση, βιβλία ή παιχνίδι ρόλων βοηθάει το παιδί να δεχτεί πιο εύκολα την επίσκεψη στο γιατρό. Αν για παράδειγμα ακροασθεί το αρκουδάκι του ή το πάρει μαζί του και εξηγήσει στο γιατρό ότι εκείνο είναι άρρωστο, θα δει την όλη διαδικασία σαν παιχνίδι.

Πάλι είναι χρήσιμο να αναγνωρίσουμε το φόβο του παιδιού και να δηλώσουμε την παρουσία μας για να νιώσει ασφάλεια. Το να πούμε ότι δεν θα πονέσει π.χ. το εμβόλιο, δεν βοηθάει την κατάσταση. Είναι προτιμότερο να τονίσουμε ότι θα περάσει γρήγορα και να εστιάσουμε στη βόλτα ή τη δραστηριότητα που έχουμε προγραμματίσει για μετά. Είναι πάντα χρήσιμο να το επαινούμε που συνεργάζεται και να μην το επικρίνουμε άμα κλαίει. Έτσι, το παιδί νιώθει ότι το υποστηρίζουμε και δεν χάνει την εμπιστοσύνη του προς εμάς. Συγχρόνως θα αντιμετωπίσει με λιγότερη δυσκολία μία αντίστοιχη κατάσταση την επόμενη φορά.

Η ίδια επιμέλεια χρειάζεται και κατά την επίσκεψη στον οδοντίατρο. Αυτός θα πρέπει να εισάγει στο στόμα του παιδιού εργαλεία ή υλικά με ενοχλητική υφή ή γεύση. Γι’ αυτό απαιτείται μία ανάλογη προετοιμασία για να μην είναι τόσο δυσάρεστη η διαδικασία.

Τέλος, συνήθης φοβία για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι τα αποκριάτικα κοστούμια και οι μάσκες.

Και αυτή η φοβία έχει την πηγή της στην αδυναμία του παιδιού να διακρίνει το πραγματικό από το φανταστικό. Και εδώ η προετοιμασία παίζει σημαντικό ρόλο στην ευκολότερη αποδοχή από το παιδί. Αν του εξηγήσουμε τι πρόκειται να δει στο σχολείο, στο πάρτι μασκέ του φίλου του ή στην τηλεόραση, θα είναι πιο προετοιμασμένο. Ιδίως, πρέπει να τονίσουμε ότι αυτό που βλέπει δεν είναι πραγματικό και ότι τα άτομα αυτά παριστάνουν τους μάγους, τα ξωτικά  κλπ. Επίσης, μπορούμε να ζητήσουμε από το παιδί να δοκιμάσει μία μάσκα μπροστά σε έναν καθρέφτη. Τότε θα δει μόνο του ότι δεν ταυτίζεται το πραγματικό του πρόσωπο με τη μάσκα. Καλό είναι να διαλέξουμε μαζί με το παιδί την αποκριάτικη φορεσιά του ώστε να απορρίψει οτιδήποτε μπορεί να το τρομάξει. Ασφαλέστερο είναι να κινηθούμε σε ήρωες που του είναι γνώριμοι και αγαπητοί. Αν το παιδί αρνείται να φορέσει κοστούμι και μάσκα οφείλουμε να το σεβαστούμε. Αν το πιέσουμε μπορεί να επιδεινώσουμε τη φοβία του.