Α. τι είναι η ενεργητική ακρόαση

Η Ενεργητική ακρόαση είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να ανταποκριθούμε στα προβλήματα των παιδιών μας. Mέσω αυτής ανοίγουμε μία πόρτα επικοινωνίας με τα παιδιά μας. Με τη χρήση της τα παροτρύνουμε να προσφεύγουν σε εμάς προκειμένου να βρουν ανταπόκριση στις ανάγκες τους. Η ενεργητική ακρόαση μας βοηθάει να αποκωδικοποιήσουμε σωστά τα μηνύματα που μας στέλνουν τα παιδιά, ιδίως όταν τα έχουμε αντιληφθεί εσφαλμένα. Ως παραλήπτες του μηνύματος που στέλνει το παιδί προσπαθούμε να καταλάβουμε τι αισθάνεται και τι σημαίνει το μήνυμά του.

Το ζητούμενο, λοιπόν, στην ενεργητική ακρόαση είναι ακριβώς η κατανόηση του μηνύματος που στέλνει το παιδί. Για να το πετύχουμε αυτό απαραίτητο είναι να εκφράσουμε με δικά μας λόγια αυτό που έχουμε καταλάβει. Έτσι στέλνουμε πίσω το αποκωδικοποιημένο μήνυμα στο παιδί προκειμένου να μας επιβεβαιώσει ότι έχουμε καταλάβει σωστά. Είναι σημαντικό να μην χρωματίζουμε τα λεγόμενα του παιδιού ώστε να μην φανεί ότι προβαίνουμε σε κανενός είδους αξιολόγηση, γνώμη, συμβουλή ή αιτιολόγηση. Αρκεί μόνο να ανατροφοδοτήσουμε το μήνυμα χωρίς προσθήκες ή αφαιρέσεις ώστε να μας επιβεβαιώσει το παιδί ότι έχει γίνει ορθά αντιληπτό.

επικοινωνία-διαταγή
Επομένως απαιτείται να αφήσουμε στην άκρη δικές μας σκέψεις και συναισθήματα και απλώς να ακούσουμε.

Να δείξουμε κατανόηση και ενσυναίσθηση για τα συναισθήματα του παιδιού, επιτρέποντάς του να διατηρήσει την ευθύνη της λύσης του προβλήματος. Έτσι διευκολύνουμε το παιδί να μιλήσει περισσότερο, να προχωρήσει βαθύτερα και να αναπτύξει τις σκέψεις του εξ ολοκλήρου. Τις περισσότερες φορές, όταν συμβαίνει αυτό, το παιδί αρχίζει να επαναπροσδιορίζει μόνο του το πρόβλημά του. Μπορεί να το χαρακτηρίσει ως λιγότερο σοβαρό από όσο το είχε θεωρήσει αρχικά ή να βρει μόνο του πιθανές λύσεις και τρόπους χειρισμού.

Συχνά η ενεργητική ακρόαση φαντάζει αφύσικη, ψεύτικη ή άσκοπη. Αυτό συμβαίνει επειδή έχουμε συνηθίσει να υποδεικνύουμε, να συμβουλεύουμε, να κρίνουμε ή να καθησυχάζουμε τα παιδιά. Ωστόσο, τα βοηθάει να ανακαλύψουν ακριβώς τι αισθάνονται και να απελευθερωθούν από τα ενοχλητικά συναισθήματα, που φαίνεται να εξαφανίζονται άπαξ και εξωτερικευθούν. Το σημαντικότερο είναι ότι ενθαρρύνει τα παιδιά να μην φοβούνται τα αρνητικά συναισθήματα, αφού η ενεργητική ακρόαση προάγει την αποδοχή τους από το γονέα.

επικοινωνία-επίπληξη

Β. Τα οφέλη της ενεργητικής ακρόασης στη σχέση γονέα-παιδιού

Μέσω της ενεργητικής ακρόασης η σχέση γονέα- παιδιού γίνεται πιο ζεστή. Γεννά τρυφερές σκέψεις και συναισθήματα από τον ακροατή προς τον ομιλητή και αντίστροφα, καθώς ο ένας νιώθει τον άλλο πιο κοντά του. Ακούγοντας το παιδί με προσοχή και ενσυναίσθηση καταλαβαίνουμε και εκτιμούμε τον τρόπο που το παιδί βλέπει τον κόσμο, αφού βάζουμε τον εαυτό μας στη θέση του. Έτσι αναπτύσσονται οικειότητα, τρυφερότητα, αγάπη και ενδιαφέρον. Η ενσυναίσθηση μας βοηθάει να ενωθούμε με το παιδί συντροφεύοντάς το στο ταξίδι της ζωής, με ιδιαίτερη εκτίμηση, σεβασμό και βαθύτερο ενδιαφέρον.

Συγχρόνως,  η ενεργητική ακρόαση, κάνει το παιδί πιο πρόθυμο να ακούσει τις απόψεις των γονέων του. Αν ο ίδιος ο γονιός ακούει το παιδί πρώτος και με προθυμία, θα γίνει και το αντίστροφο. Γι’ αυτό και τις περισσότερες φορές που οι γονείς παραπονιούνται ότι τα παιδιά δεν τους ακούνε, μάλλον δεν είναι οι ίδιοι καλοί ακροατές των αναγκών των παιδιών τους.

επικοινωνία-δασκάλεμα
Από την άλλη, η ενεργητική ακρόαση διευκολύνει την επίλυση ενός προβλήματος από το ίδιο το παιδί.

Αυτό γιατί το διευκολύνει να μιλήσει και να αναζητήσει λύσεις. Το παιδί αποδέκτης ενεργητικής ακρόασης αρχίζει να σκέφτεται για τον εαυτό του. Αναλύει μόνο του τα προβλήματά του και οδηγείται σε «διάγνωσή» τους, φθάνοντας εν τέλει σε δημιουργικές λύσεις. Αυτή η μορφή ακρόασης μεταφράζεται σε εμπιστοσύνη και όχι δυσπιστία. Αυτό αντίθετα συμβαίνει με τις διδαχές και το κήρυγμα, που αφαιρούν από το παιδί την ευθύνη λύσης του προβλήματος. Γι’ αυτό και η ενεργητική ακρόαση αποτελεί τον αποτελεσματικότερο τρόπο βοήθειας στο παιδί, κάνοντάς το αυτόνομο, υπεύθυνο και ανεξάρτητο άτομο.

Μερικές φορές αυτού του είδους η ακρόαση αποβαίνει θεραπευτική καθώς επιφέρει μία απελευθερωτική συναισθηματική «κάθαρση» στο παιδί. Συχνά χρειάζεται απλώς ένα αφτί να το αφουγκραστεί με ενσυναίσθηση και κατανόηση. Άλλες πάλι φορές, βοηθάει ένα παιδί να αποδεχτεί ευκολότερα μία κατάσταση που δεν μπορεί να αλλάξει. Εξωτερικεύοντας το παιδί τα συναισθήματά του σχετικά με την κατάσταση αυτή, νιώθει αποδεκτό. Νιώθει ότι υπάρχει κάποιος που καταλαβαίνει πως νιώθει και στον οποίο μπορεί να εκφράσει κάθε σκέψη ή προβληματισμό.

επικοινωνία-έπαινος

Γ. Προϋποθέσεις εφαρμογής Ενεργητικής ακρόασης

Για να χρησιμοποιήσει ένας γονέας την ενεργητική ακρόαση, θα πρέπει να θέλει να ακούσει όσα έχει το παιδί να του πει. Απαιτείται προθυμία και χρόνος. Αν αυτά απουσιάζουν τότε δεν μπορεί αυτή να επιτευχθεί. Παράλληλα, πρέπει να θέλουμε πραγματικά να βοηθήσουμε το παιδί με το εκάστοτε πρόβλημα. Διαφορετικά είναι άνευ ουσίας η όλη προσπάθεια και δεν θα οδηγηθούμε σε πραγματικά ενεργητική ακρόαση.

Συνεπώς, θα πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι να αποδεχθούμε τα συναισθήματα του παιδιού, όποια κι αν είναι αυτά. Δεν βοηθά να προσποιούμαστε ότι το καταλαβαίνουμε. Ιδίως αν τα συναισθήματα του παιδιού διαφέρουν από τα δικά μας ή αν τα θεωρούμε μη αποδεκτά ή λανθασμένα. Αντιθέτως πρέπει να εμπιστευόμαστε την ικανότητα του παιδιού να χειριστεί τα συναισθήματά του, να τα επεξεργαστεί και να βρει λύσεις στα προβλήματά του.

Βοηθάει να έχουμε υπόψη ότι τα συναισθήματα είναι παροδικά και ότι ένα αρνητικό συναίσθημα μπορεί να δώσει σύντομα τη θέση του σε ένα θετικό. Επομένως, δεν υπάρχει λόγος να φοβόμαστε την εκδήλωση των αρνητικών συναισθημάτων από τα παιδιά. Ιδίως τη στιγμή που σκοπός της ενεργητικής ακρόασης είναι ακριβώς αυτός. Να βοηθήσει το παιδί να βρει λύση στο πρόβλημά του και άρα να μετατρέψει τα αρνητικά συναισθήματα που βιώνει σε θετικά.

επικοινωνία-ανάλυση-διάγνωση
Για να εφαρμόσουμε αποτελεσματικά την ενεργητική ακρόαση θα πρέπει να δούμε το παιδί σαν διαφορετική και μοναδική οντότητα από εμάς.

Του έχουμε δώσει δική του ζωή και ταυτότητα και άρα δικαιούται να βιώνει τα δικά του συναισθήματα και να αντιλαμβάνεται τα πράγματα με το δικό του τρόπο. Για να βοηθήσουμε πραγματικά το παιδί θα πρέπει να έχουμε εμπεδώσει αυτήν του την αυτονομία. Θα πρέπει να πορευόμαστε μαζί του χωρίς, όμως, να ταυτιζόμαστε με αυτό.

Φυσικά, για να καταλάβουμε το μήνυμα του παιδιού θα πρέπει να βάλουμε τον εαυτό μας στη θέση του. Αυτό μπορεί να μας οδηγήσει σε επανεξέταση των δικών μας εμπειριών, απόψεων και στάσεων. Για να πετύχουμε λοιπόν, αποτελεσματική επικοινωνία θα πρέπει να είμαστε ανοιχτοί σε αυτό το ενδεχόμενο και να δείχνουμε ευελιξία σε τέτοιου είδους αλλαγές. Αυτή η στάση μόνο θετικά μπορεί να ερμηνευθεί και από τα ίδια τα παιδιά.

Δεν είναι απαραίτητο να βρεθεί η λύση στο πρόβλημα με την ολοκλήρωση της διαδικασίας της ενεργητικής ακρόασης. Ειδικά τι πρώτες φορές που ένας γονιός την χρησιμοποιεί, ίσως ακόμα να συναντά δυσπιστία από την πλευρά του παιδιού για την πραγματική πρόθεσή του. Ακόμα, όμως, και αφού έχει αυτή εμπεδωθεί και από τα δύο μέρη ως μέθοδος επίλυσης των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα παιδιά, πάλι μπορεί να συμβεί αυτό. Σε αυτή την περίπτωση, εφόσον ο γονέας πράγματι εμπιστεύεται το παιδί, μπορεί να βασιστεί στην πεποίθηση ότι το παιδί θα είναι σε θέση να βρει τη λύση ακόμα και αργότερα.

επικοινωνία-ανάκριση

Δ. Πότε μπορούμε να εφαρμόσουμε την ενεργητική ακρόαση

Βεβαίως, δεν χρειάζεται να περιμένουμε να εμφανιστεί κάποιο μεγάλο και σοβαρό πρόβλημα στο παιδί προκειμένου να εφαρμόσουμε την ενεργητική ακρόαση. Καθημερινά έχουμε τέτοιες ευκαιρίες, ακόμα και αφορμώμενοι από έναν απλό προβληματισμό που μπορεί να μας εκθέσει το παιδί. Τέτοια αφορμή μπορεί να είναι ένα απλό χτύπημα στο χέρι ή στο πόδι. Δείχνοντας στο παιδί ότι καταλαβαίνουμε πώς νιώθει ή πόσο πονάει μπορούμε να βοηθήσουμε να σταματήσει το κλάμα του και η στεναχώρια του. Ομοίως, όταν το παιδί μας εκφράζει το φόβο του για το σκοτάδι ή να μείνει μόνο του το βράδυ είναι πιο αποτελεσματικό να αναγνωρίσουμε το φόβο του από το να τον ακυρώσουμε.

Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι η χρήση της Ενεργητικής ακρόασης δεν θα πρέπει να λειτουργεί ως έμμεση μορφή χειραγώγησης των παιδιών ώστε να τα κατευθύνουμε προς τη λύση που επιθυμούμε εμείς για το πρόβλημά τους. Κάτι τέτοιο θα γίνει αντιληπτό από τα παιδιά και δεν θα έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Κατά πάσα πιθανότητα η επικοινωνία θα φανεί άγονη. Το ίδιο ισχύει και σε περιπτώσεις που ξεκινάμε μεν με ενεργητική ακρόαση αλλά στην πορεία υποκύπτουμε σε επικρίσεις, αξιολογήσεις, συμβουλές, ηθικολογίες ή άλλα εμπόδια επικοινωνίας. Αυτό συνήθως συμβαίνει επειδή δεν μπορούμε να διαχειριστούμε τη διαφωνία μας με τα συναισθήματα ή τη στάση του παιδιού. Έτσι, όμως, κάνουμε τα παιδιά μας καχύποπτα και τα οδηγούμε στο συμπέρασμα ότι τα παρασύρουμε να μας μιλήσουν μόνο και μόνο για να επικρίνουμε ή να τα αξιολογήσουμε.

επικοινωνία-ανάκριση
Πάντα, βέβαια, οφείλουμε να σεβόμαστε την πιθανή επιθυμία του παιδιού να μην μιλήσει τη δεδομένη στιγμή.

Δεν ενδείκνυται η κατάχρηση της ενεργητικής ακρόασης, ειδικά όταν το παιδί έχει ανάγκη να μείνει μόνο του. Ομοίως, κατάχρηση θεωρείται και η χρήση της προκειμένου να είμαστε απλώς παθητικοί ακροατές χωρίς ουσιαστική πρόθεση να ακούσουμε σε βάθος και να επικοινωνήσουμε με το παιδί. Σε αυτό σημασία μεγάλη έχει η χρήση της ενεργητικής ακρόασης στον κατάλληλο χρόνο. Όταν, δηλαδή, θα είμαστε παρόντες και σωματικά και πνευματικά.

Τέλος, ίσως να αναρωτηθεί κάποιος τι γίνεται με τα βρέφη ή τα παιδιά που ακόμα βρίσκονται σε προλεκτικό στάδιο. Αυτά τα παιδιά έχουν επίσης ανάγκες και προβλήματα, που όμως είναι πιο απλά και χρήζουν άμεσης ικανοποίησης (π.χ. νερό, φαγητό, ζέστη, ύπνος). Αυτό που είναι δυσκολότερο και χρειάζεται αποκωδικοποίηση από τους γονείς είναι η έκφρασή τους. Συνήθως η έκφραση γίνεται με κλάμα ή άλλα μη λεκτικά μηνύματα (π.χ. δείξιμο, χτύπημα, πέταγμα αντικειμένων, ερευνητικό βλέμμα, χέρια στο στόμα και άλλα). Όταν ένας γονιός προσπαθεί πραγματικά να αποκωδικοποιήσει τα μη λεκτικά αυτά μηνύματα και να καλύψει την ανάγκη του παιδιού αντί να το ματαιώνει και να του ζητά λόγου χάρη να σταματήσει να κλαίει, τότε επιτυγχάνεται η ενεργητική ακρόαση. Όταν αφουγκραζόμαστε τις ανάγκες των βρεφών, διαπιστώνουμε ότι μας καθοδηγούν σε πολλά δύσκολα βήματα, όπως ο αποχωρισμός, ο απογαλακτισμός, η εκπαίδευση τουαλέτας, ο ύπνος και το φαγητό. Φυσικά πάντα στόχος είναι μακροπρόθεσμα το παιδί να καταφέρει να αυτονομηθεί και να επιλύει μόνο του τα προβλήματά του. Ακόμα και αν το πρόβλημα είναι ότι χάθηκε ένα παιχνίδι, έχει μεγάλη σημασία τελικά να καταφέρει το παιδί να το βρει μόνο του.

επικοινωνία-ανάκριση

Ε. Η ενεργητική ακρόαση με ένα παράδειγμα

Για να καταλάβουμε στην πράξη τι εννοούμε με τον όρο ενεργητική ακρόαση ας δούμε ένα παράδειγμα:

ΠΑΙΔΙ: Ο Γιώργος δεν παίζει μαζί μου σήμερα. Ποτέ δεν κάνει αυτό που θέλω εγώ.

ΓΟΝΕΑΣ: Φαίνεσαι θυμωμένος μαζί του.

ΠΑΙΔΙ: Είμαι, δεν θέλω να είναι πια φίλος μου ούτε να ξαναπαίξω μαζί του.

ΓΟΝΕΑΣ: Είσαι στα αλήθεια τόσο θυμωμένος που δεν θες να τον ξαναδείς.

ΠΑΙΔΙ: Ναι. Όμως μετά δεν θα έχω κανέναν φίλο.

ΓΟΝΕΑΣ: Δεν θα σου άρεσε αυτό;

ΠΑΙΔΙ: Μάλλον πρέπει να τα βρω μαζί του. Μου είναι όμως δύσκολο να μη θυμώνω με αυτά που κάνει.

ΓΟΝΕΑΣ: Ώστε θέλεις να είστε φίλοι αλλά δεν μπορείς να μην του θυμώνεις;

ΠΑΙΔΙ: Κάποτε δεν θύμωνα γιατί έκανε ό,τι ήθελα, τώρα όμως όχι.

ΓΟΝΕΑΣ: Ο Γιώργος δεν συμφωνεί πάντα με αυτό που θέλεις εσύ.

ΠΑΙΔΙ: Όχι, όμως τώρα έχει περισσότερη πλάκα.

ΓΟΝΕΑΣ: Τον προτιμάς όπως είναι τώρα;

ΠΑΙΔΙ: Ναι, απλώς δεν μπορώ να τον κάνω ό,τι θέλω πια. Το έχω συνηθίσει όμως. Ίσως αν τον άφηνα να κάνει ό,τι θέλει κάποιες φορές να μην τσακωνόμασταν τόσο συχνά. Δεν νομίζεις;

ΓΟΝΕΑΣ: Πιστεύεις ότι αν τον άφηνες να κάνει το δικό του κάπου κάπου θα τα πηγαίνατε καλύτερα.

ΠΑΙΔΙ: Πιθανό να βοηθούσε. Ας το δοκιμάσω.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Thomas Gordon, Τα μυστικά του αποτελεσματικού γονέα, εκδόσεις Μάρτης, Αθήνα, 2018, Μετάφραση: Ζωή-Μυρτώ Ρηγοπούλου, σελ. 64-110