Συμπεριφορά: πώς να τη βελτιώσουμε στα παιδιά προσχολικής ηλικίας

1. Διαπαιδαγώγηση= Διδασκαλία και όχι τιμωρία

Η διαπαιδαγώγηση είναι μία συνεχόμενη διαδικασία μάθησης μέσω της καθοδήγησης. Για να είναι αποτελεσματική πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη τo γλωσσικό και διανοητικό επίπεδο του παιδιού, το χαρακτήρα του και τις συνθήκες. Περιλαμβάνει ό,τι κάνουμε για να κατανοήσουμε, διδάξουμε, καθοδηγήσουμε και καλλιεργήσουμε τα παιδιά, ώστε να σκέφτονται και να επιλέγουν μόνα τους. Ακόμα και το να τονίσουμε στο παιδί πόσο μας ευχαριστεί που μας βοηθά να στρώσουμε το τραπέζι το διδάσκει να βοηθάει. Όταν το επικροτούμε που μοιράστηκε το παιχνίδι του με άλλο παιδί του μαθαίνουμε να μοιράζεται. Ομοίως, όταν το ενθαρρύνουμε να επικοινωνεί λεκτικά αντί να γκρινιάζει, του μαθαίνουμε τη σημασία των λέξεων στη σωστή επικοινωνία.

Η διαπαιδαγώγηση και η πειθαρχία μαθαίνουν στα παιδιά να έχουν αξίες, να προβληματίζονται, να επιλέγουν. Ακόμη, να προβλέπουν καταστάσεις, να προστατεύονται από κινδύνους και να αντιλαμβάνονται τη σχέση αιτίου-αποτελέσματος. Τους μαθαίνουν ότι η ζωή και η κοινωνία διέπονται από κανόνες και όρια τα οποία όλοι πρέπει να τηρούμε. Έτσι, το παιδί μαθαίνει να σέβεται τους άλλους και κατ’ επέκταση τον εαυτό του. Μέσω της διαπαιδαγώγησης οικοδομείται μία στέρεη σχέση μεταξύ γονέα και παιδιού, βασισμένη στη στοργή, τη στήριξη και τα όρια. Έτσι το παιδί αντιλαμβάνεται την ισορροπία μεταξύ του κόσμου του, της οικογένειας και του εαυτού του και νιώθει σημαντικό. Θα πρέπει πάντα να θεωρεί την αγάπη των γονιών δεδομένη ακόμα και όταν αποδοκιμάζεται για μια μη αποδεκτή συμπεριφορά. Είναι σημαντικό να εξηγούμε στο παιδί γιατί πρέπει να συμπεριφέρεται σωστά ώστε να καταλάβει τη σημασία των σωστών επιλογών.

2. Δείχνουμε στα παιδιά τις προσδοκίες μας από αυτά.

Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας χρειάζονται να γνωρίζουν ότι αναμένουμε μία συγκεκριμένη συμπεριφορά από αυτά. Από τις προσδοκίες μας εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό οι αποφάσεις τους. Γι’ αυτό είναι σημαντικό να επικοινωνούμε με απλό και κατανοητό τρόπο τους κανόνες βάσει των οποίων επιθυμούμε να συμπεριφέρονται. Δεν αρκεί βέβαια, απλώς να τους ανακοινώνουμε αλλά είναι απαραίτητο να τους εξηγούμε και να τους εκλογικεύουμε. Τα παιδιά είναι πιθανόν να μην υπακούσουν αν δεν έχουν κατανοήσει το γιατί να πράξουν με συγκεκριμένο τρόπο.

3. Διδάσκουμε στα παιδιά τον αυτοέλεγχο

Έχει μεγάλη σημασία να μάθουμε στα παιδιά μας να ελέγχουν τη συμπεριφορά τους και να είναι υπεύθυνα για τις πράξεις τους. Αντιθέτως, δεν είναι σωστό το να προσπαθούμε εμείς να ελέγχουμε τη συμπεριφορά του παιδιού μας. Ακόμα και σε περιπτώσεις όπου πράγματι χρειάζεται αυτό, στόχος είναι να διδάξουμε στο παιδί να ελέγχει το ίδιο τον εαυτό του. Έτσι χτίζουμε την αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση του παιδιού, καθώς νιώθει ικανό να λαμβάνει αποφάσεις, αναπτύσσοντας τον αυτοσεβασμό του.

4. Διδάσκουμε το σωστό και το λάθος

Τα μικρά παιδιά αναπτύσσουν τη συνείδηση μέσω της επίβλεψης και της φωνής των γονιών. Αυτή τους υποδεικνύει το σωστό και το λάθος. Σταδιακά τα παιδιά εσωτερικεύουν τη φωνή αυτή μέσω της επανάληψης, τη εμπειρίας και της συνεχούς καθοδήγησης. Έτσι εσωτερικεύουν τις στάσεις και προσδοκίες των γονιών τους, οι οποίες και καθοδηγούν τη συμπεριφορά τους. Καλό είναι να αποφασίζουν συνειδητά, αφού τους έχουμε δώσει επιλογές και τους έχουμε μάθει να αξιολογούν τα αποτελέσματα κάθε συμπεριφοράς.

5. Τονίζουμε τα θετικά

Στόχος της διαπαιδαγώγησης είναι να ενισχύουμε τις σωστές συμπεριφορές. Ορισμένες αποτελούν μέρος της φυσιολογικής ανάπτυξης του παιδιού και έρχονται πιο εύκολα. Αρκεί μονάχα ενθάρρυνση για να τις ενισχύσουμε και να τις καλλιεργήσουμε. Άλλες δεν εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία αλλά θα πρέπει να διδαχθούν. Για παράδειγμα, το να μοιραζόμαστε είναι αντίθετο με την κτητική φύση ενός παιδιού προσχολικής ηλικίας. Ομοίως, η κοινωνική συνύπαρξη αντικρούει στον έμφυτο εγωκεντρισμό των μικρών παιδιών. Για να διδάξουμε αυτές τις αξίες στα παιδιά είναι σημαντικό να τις επικροτούμε κάθε φορά που τις ακολουθούν. Έτσι μαθαίνουν να αναγνωρίζουν πότε κάνουν κάτι καλό και το συνδέουν με ένα αίσθημα υπερηφάνειας.

6. Βάζουμε απλούς κανόνες

Όταν θέτουμε κανόνες θα πρέπει να είμαστε σίγουροι ότι χρησιμοποιούμε γλώσσα απλή και κατανοητή από το παιδί. Αυτό θα το διαπιστώσουμε αν βάλουμε το παιδί να επαναλάβει τον κανόνα που μόλις έχουμε θέσει. Καλό είναι, μάλιστα, να ελέγξουμε μέσω παραδειγμάτων αν έχει γίνει κατανοητός ή μέσω παιχνιδιού ρόλων. Για παράδειγμα το να ζητάμε από ένα παιδί που παίζει μιλώντας δυνατά να μη φωνάζει ίσως να μην είναι και τόσο αποτελεσματικό. Είναι πιθανό το παιδί να χαμηλώσει προσωρινά τη φωνή του αλλά έπειτα από λίγο αυθόρμητα θα τη δυναμώσει και πάλι. Αν αντιθέτως του εξηγήσουμε τη διαφορά της δυνατής από την απαλή φωνή, μπορούμε να δημιουργήσουμε τον κανόνα ότι παίζουμε χαμηλόφωνα. Όταν δημιουργούμε κανόνες μαζί με το παιδί είναι πιο πιθανό να τους υπακούσει. Μάλιστα, είναι προτιμότερο αυτό να γίνεται όταν το παιδί συμπεριφέρεται καλά. Έτσι δεν τους θεωρεί ως αποτέλεσμα κακών συμπεριφορών. Και επειδή δεν είναι σίγουρο ότι το παιδί θα θυμάται πάντα τον κανόνα, έχει σημασία η συχνή εξάσκηση ιδίως με παιχνίδι ρόλων. Εξίσου σημαντικό είναι να παρουσιάζουμε τους κανόνες με θετικούς όρους. Για παράδειγμα, «να περιμένεις τη σειρά σου στο παιχνίδι», «να μιλάς χαμηλόφωνα», «παραμύθι μετά το μπάνιο» αντί να πούμε: «μη μιλάς δυνατά», «μη βιάζεσαι» ή «όχι τώρα παραμύθι».

7. Να είμαστε προνοητικοί

Πολλές άσχημες συμπεριφορές θα μπορούσαν να αποφευχθούν αν είχαμε σκεφτεί και προγραμματίσει καλύτερα κάποιες καταστάσεις. Το να προγραμματίζουμε το χρόνο των παιδιών τα βοηθάει να χαλαρώνουν, καθώς τους εξασφαλίζει σταθερότητα και προβλεψιμότητα. Ένα σταθερό καθημερινό πρόγραμμα στις ώρες των γευμάτων, στη ρουτίνα του ύπνου, βοηθά τα παιδιά να εστιάσουν σε αυτό που πρέπει να κάνουν. Έτσι ενθαρρύνονται να καταλάβουν μόνα τους πώς να δράσουν, ενώ σταδιακά δεν χρειάζονται συχνές υπενθυμίσεις. Για να τηρηθεί ένα τέτοιο πρόγραμμα φυσικά χρειάζεται και εμείς να είμαστε συνεπείς. Πρέπει, δηλαδή, να έχουμε έγκαιρα έτοιμο το φαγητό, να κάνουμε προεργασία για να επισπεύσουμε την προετοιμασία για το σχολείο.

Η προνοητικότητα συνδέεται ακόμη με το να δίνουμε επιλογές στα παιδιά ή να τα εμπλέκουμε σε δικές μας δραστηριότητες. Αυτό έχει χρησιμότητα όταν δεν μπορούμε να διαχειριστούμε μια άσχημη αντίδρασή τους αλλά απαιτείται να τα κρατήσουμε απασχολημένα. Με τις επιλογές τονώνουμε την αυτοπεποίθησή τους ενώ ταυτόχρονα μειώνουμε τις αντιστάσεις τους. Αν για παράδειγμα προτείνουμε στο παιδί δύο εναλλακτικά σνακ θα νιώσει ότι έχει τη δυνατότητα της επιλογής. Αυτό ακόμα και αν δεν του προσφέρουμε το τρίτο σνακ που το ίδιο επιθυμεί περισσότερο. Συγχρόνως, η προνοητικότητα συνδέεται με την πρόληψη προβλημάτων και κακότροπων συμπεριφορών. Συγκεκριμένα, εφόσον γνωρίζουμε ποια μέρη προκαλούν αναστάτωση στο παιδί, μπορούμε να του εξηγήσουμε από πριν πού πρόκειται να πάμε και πώς αξιώνουμε να φερθεί. Είναι δε ιδιαίτερα χρήσιμο να τονίσουμε ότι πιστεύουμε στην ικανότητά του να ανταποκριθεί στις προσδοκίες μας.

8. Αποσπάμε την προσοχή του παιδιού

Υπάρχουν περιπτώσεις που πρέπει να βρεθούμε σε μέρη όπου τα παιδιά μπορεί να βαρεθούν, να δυσανασχετήσουν ή να  έχουν την παρόρμηση να εξερευνήσουν.  Συχνά χρειάζεται να παρέμβουμε αποσπώντας τους την προσοχή, στρατηγική συνήθως γρήγορη και αποτελεσματική. Ειδικά αν το παιδί ζητάει επίμονα και γκρινιάζει για κάτι που δεν μπορεί να έχει. Τότε είναι απαραίτητο να αντικαταστήσουμε με ένα άλλο αντικείμενο ή δραστηριότητα αυτό που ζητάει το παιδί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση που βρισκόμαστε σε κάποιο εστιατόριο, καφετέρια, ακόμα και σε κάποιο άλλο σπίτι. Τότε βοηθάει να έχουμε μαζί μας κάποια αγαπημένα αντικείμενα του παιδιού που θα καταφέρουν να το αποσπάσουν και να το κρατήσουν απασχολημένο για κάποια ώρα. Αντίστοιχα υπάρχουν περιπτώσεις που πρέπει να αναμειχθούμε ενεργά και να δημιουργήσουμε μία δραστηριότητα οι ίδιοι. Για παράδειγμα, να φτιάξουμε μια φανταστική ιστορία για ένα μαγικό ταξίδι όταν οι συνθήκες (π.χ. καιρός) δεν μας επιτρέπουν να βγούμε από το σπίτι.

9. Επαναπροσδιορίζουμε τις κακότροπες συμπεριφορές

Για να το πετύχουμε αυτό θα πρέπει αφενός να διορθώσουμε την άσχημη συμπεριφορά και αφετέρου να διδάξουμε την ορθή. Απαραίτητο είναι να εξηγούμε το λόγο για τον οποίο μία συμπεριφορά  θεωρείται λανθασμένη. Επιπλέον, έχει σημασία να προτείνουμε μία αποδεκτή εναλλακτική χρησιμοποιώντας παραδείγματα και παιχνίδια ρόλων. Η σημασία της διαδικασίας φαίνεται όταν το παιδί διεκδικεί κάτι με γκρίνια ή εκρήξεις θυμού. Τότε πρέπει να αναλογιστούμε τι επιδιώκει το παιδί και να του προτείνουμε ένα σωστό εναλλακτικό τρόπο. Για παράδειγμα μπορούμε να επισημάνουμε ότι δεν είναι σωστό να γκρινιάζει για να συνεχίσει το παιχνίδι λίγη ακόμα ώρα. Αντ’ αυτού του υποδεικνύουμε να ζητήσει ευγενικά να το αφήσουμε να παίξει κι άλλο. Είναι σημαντικό να μαθαίνουμε στα παιδιά τους αποδεκτούς τρόπους για να διεκδικούν και κυρίως να διορθώνουν τη συμπεριφορά τους. Φυσικά απαιτείται χρόνος, θέληση, επιμονή και σχεδιασμός για να το πετύχουμε.  Έχει δε τεράστια σημασία να μην υποκύπτουμε στην μη αποδεκτή συμπεριφορά του παιδιού. Κάτι τέτοιο ισοδυναμεί με επιβράβευση, αφού το παιδί θεωρεί ότι ο δικός του τρόπος φέρνει αποτέλεσμα. Αντίστοιχα λειτουργεί και ο θυμός μας όταν προκαλείται από τη μη αποδεκτή στάση του παιδιού. Αυτόματα δίνει τον έλεγχο στο παιδί, το οποίο συνεχίζει τη γκρίνια αντιλαμβανόμενο ότι μας ελέγχει συναισθηματικά.

10. Προβλέπουμε τις αλλαγές

Πολλές φορές είναι δύσκολο για τα παιδιά να μεταβούν από μία δραστηριότητα σε μία άλλη. Ιδίως αυτό συμβαίνει αν απαιτείται να μεταβούν από μία κατάσταση έντονης σωματικής κίνησης σε μία κατάσταση ακινησίας ή το αντίστροφο. Τέτοιου είδους αλλαγές συνοδεύονται συχνά από προβλήματα συμπεριφοράς. Γι’ αυτό απαιτείται να φροντίζουμε να κάνουμε αυτές τις αλλαγές όσο το δυνατόν πιο ήπιες. Μία προειδοποίηση για παράδειγμα λίγο πριν λήξει ο χρόνος είναι πάντα ωφέλιμη. Καλό είναι επίσης να υπενθυμίζουμε στο παιδί την αλληλουχία των γεγονότων που συνοδεύουν την κάθε αλλαγή. Μία προετοιμασία πριν την έναρξη της δραστηριότητας για το πόσο χρόνο μπορεί να διαρκέσει θα ήταν πολύ βοηθητική. Ομοίως και το να γνωρίζει το παιδί ότι μετά έχει κάτι άλλο να περιμένει που να του είναι επίσης αρεστό. Για παράδειγμα, πριν φύγουμε από το σπίτι μπορούμε να εξηγήσουμε στο παιδί ότι θα πάμε στο πάρκο για μισή ώρα. Έπειτα τονίζουμε ότι αφού γυρίσουμε σπίτι θα μπορεί να παίξει το αγαπημένο του παιχνίδι. Το να προειδοποιούμε εγκαίρως το παιδί για το τι θα επακολουθήσει του δίνει την ευκαιρία να επεξεργαστεί την αλλαγή που επίκειται.

11. Διαπραγματευόμαστε και βρίσκουμε ένα σημείο συμβιβασμού

Η διαπραγμάτευση είναι μια μέθοδος που μαθαίνει στα παιδιά να επικοινωνούν και να εκφράζουν λεκτικά τα συναισθήματά τους, με απώτερο σκοπό να καλύψουν τις ανάγκες τους. Θα πρέπει να ενθαρρύνουμε τα παιδιά να ακούν και την άλλη άποψη, όχι μόνο τη δική τους προκειμένου να λύσουμε μαζί μία διαφωνία. Αν βλέπουμε ότι το παιδί δυσκολεύεται να εκδηλώσει αυτό που νιώθει δεν είναι κακό να το κατονομάζουμε εμείς. Έπειτα μπορούμε να του κάνουμε ερωτήσεις που θα το βοηθήσουν να βρει μόνο του λύση σε μία σύγκρουση. Για παράδειγμα, αν βλέπουμε ότι είναι αναστατωμένο επειδή κάποιο άλλο παιδί παίζει με το παιχνίδι του, είναι χρήσιμο αφού αναγνωρίσουμε την κατάσταση αυτή να το ρωτήσουμε πώς θα μπορούσαν να παίξουν και τα δύο παιδιά το ίδιο παιχνίδι με κάποιον τρόπο. Ίσως μόνο του να αντιληφθεί ότι μπορούν να μοιράσουν το χρόνο και να παίξουν εναλλάξ ανά πέντε λεπτά ώστε εν τέλει να παίξουν και οι δύο. Με τον τρόπο αυτό καλλιεργούμε στα παιδιά τη συνεργασία μεταξύ τους, ενώ τους παρέχουμε τη δυνατότητα να ελέγχουν καλύτερα τον κόσμο τους. Φυσικά, τα οφέλη από την εκμάθηση τέτοιων τεχνικών είναι μακροπρόθεσμα και θα φανούν ακόμα πιο χρήσιμα όσο το παιδί μεγαλώνει ακόμα και όταν πια θα είναι ενήλικας.

12. Δεν επινοούμε δικαιολογίες για τυχόν κακή συμπεριφορά των παιδιών

 Σε όλους μας έχει τύχει να πούμε σε κάποιον τρίτο για το παιδί μας όταν αρνείται να συνεργαστεί με κάτι ότι φταίει που είναι κουρασμένο ή ότι δεν έχει φάει ακόμα. Ωστόσο με αυτό τον τρόπο το παιδί λαμβάνει το μήνυμα ότι δεν υπάρχει λόγος να συμπεριφερθεί σωστά όσο έχει έναν καλό λόγο να μην το κάνει. Ακόμα, έτσι μαθαίνει να μεταφέρει την ευθύνη της δικής του συμπεριφοράς σε κάποιον εξωγενή παράγοντα. Έτσι, όμως, έχει ένα κίνητρο να βρίσκει πάντα λόγους για να φερθεί ανάρμοστα αποφεύγοντας την υπευθυνότητα. Με αντίστοιχο τρόπο λειτουργεί και η δωροδοκία. Μπορεί να αποτελεί μία γρήγορη λύση για να κατευνάσει προσωρινά μία μη αποδεκτή συμπεριφορά, ωστόσο ομοίως, μαθαίνει στα παιδιά να επιμένουν προκειμένου να γίνει αυτό που θέλουν και ενθαρρύνει την άσχημη συμπεριφορά. Πάντα θα πρέπει να αντιμετωπίζουμε τις αρνητικές στάσεις των παιδιών με υπομονή και επιμονή προκειμένου να έχουμε ορατά αποτελέσματα και ουσιαστική βελτίωση στους τρόπους που χειρίζονται καταστάσεις.

13. Δεν καλλιεργούμε ενοχές στα παιδιά προκειμένου να ελέγξουμε τη συμπεριφορά τους

Το να καλλιεργήσουμε ενοχές σε ένα παιδί ή να το ταπεινώσουμε για μία συμπεριφορά του μπορεί να βλάψει την αυτοεκτίμησή του και να το κάνει να νιώσει έντονη ντροπή και αμηχανία. Μπορεί ακόμη και να νομίζει ότι είναι ανίκανο να έχει αυτοέλεγχο. Ακόμη και αν η στάση μας αυτή φαίνεται να έχει προσωρινά κάποιο αποτέλεσμα, το μόνο που καταφέρνουμε είναι να σταματάει το παιδί μία συμπεριφορά μόνο και μόνο για να μην περιέλθει ξανά σε μία τόσο δυσάρεστη κατάσταση αμηχανίας ή ταπείνωσης. Ειδικά στην προσχολική ηλικία η αυτοεκτίμηση των παιδιών είναι τόσο εύθραυστη που ακόμα και μία «μικρή δόση» θα μπορούσε να τους στοιχίσει πολύ. Θέλουμε το παιδί μας να φέρεται σωστά όχι για να μην έρθει αντιμέτωπο με δυσάρεστα συναισθήματα αλλά επειδή είναι σωστό και ωφέλιμο να ακολουθεί κάποιους κανόνες. Γι’ αυτό είναι καλύτερο να αποφεύγουμε το σαρκασμό ή σχόλια υποτιμητικά (π.χ. αυτό που έκανες ήταν χαζό, είσαι τόσο κουτός). Μάλιστα, είναι απαραίτητο να καλλιεργούμε την αυτοεκτίμηση των παιδιών μέχρι να μπουν στην εφηβεία, καθώς αυτή η ηλικία είναι εξίσου ευάλωτη λόγω της έκθεσης των παιδιών στη γνώμη  και την κρίση των συνομηλίκων τους η οποία μετράει παραπάνω για αυτά. Μια ήδη καλλιεργημένη ισχυρή αυτοεκτίμηση βοηθά τα παιδιά να αντισταθούν στην αρνητική πίεση των συνομηλίκων προκειμένου να ταιριάζουν με το περιβάλλον τους.