Εμπόδια στην αποτελεσματική επικοινωνία μεταξύ γονέων και παιδιών

Υπάρχουν ορισμένες αντιδράσεις που συχνά μας έρχονται αυθόρμητα όταν είτε εμείς επιδιώκουμε να επικοινωνήσουμε με τα παιδιά μας είτε τα ίδια απευθύνονται σε εμάς. Συχνά μας έρχονται αβίαστα συμπεριφορές και τρόποι επικοινωνίας που θεωρούμε σαφείς και αποτελεσματικούς. Στην πραγματικότητα, όμως, δημιουργούν προβλήματα που δεν αντιλαμβανόμαστε εκ πρώτης. Ο διακεκριμένος ψυχολόγος Thomas Gordon, που στο βιβλίο του «Τα μυστικά του αποτελεσματικού γονέα» αναλύει μία μέθοδο εκπαίδευσης γονέων προκειμένου να αναθρέψουν υπεύθυνα παιδιά, έχει δημιουργήσει μία λίστα με 12 εμπόδια στην αποτελεσματική επικοινωνία μεταξύ γονέων και παιδιών. Πρόκειται κατ’ ουσίαν για έναν κατάλογο με τις συνέπειες αυτών των τυπικών αντιδράσεων των γονιών προς τα παιδιά τους.

1. Εντολή, καθοδήγηση, διαταγή

Οι εντολές, καθοδηγήσεις και διαταγές περνάνε στα παιδιά το μήνυμα ότι οι ανάγκες και τα συναισθήματά τους δεν έχουν σημασία. Αντιθέτως, ως μόνες σημαντικές ανάγκες και συναισθήματα θεωρούν αυτές των γονιών. Συγχρόνως δείχνουν στο παιδί ότι η συμπεριφορά του δεν είναι ανεκτή. Συχνά μπορεί να προξενήσουν ακόμα και φόβο ή απειλή απέναντι στη δύναμη του γονιού. Το παιδί είναι πιθανό να νιώσει πικρία, θυμό, ακόμα και να γίνει επιθετικό, νευρικό και να προβάλει αντίσταση προκειμένου να δοκιμάσει τα όρια του γονιού. Μπορεί ακόμα να θεωρήσει ότι ο γονιός του δεν εμπιστεύεται την κρίση ή τις ικανότητές του. Το σίγουρο είναι ότι με τη χρήση τέτοιων τακτικών δεν μπορεί να επιτευχθεί αποτελεσματική επικοινωνία.

2. Προειδοποίηση, επίπληξη, απειλή

Πρόκειται για αντιδράσεις των γονιών που μπορεί να προκαλέσουν στο παιδί φόβο, υποτέλεια, αγανάκτηση ακόμα και εχθρότητα. Το παιδί νιώθει ότι οι ανάγκες και οι επιθυμίες του δεν γίνονται σεβαστές. Έτσι συχνά δοκιμάζει τα όρια και τη σταθερότητά μας συνεχίζοντας αυτό που του έχει απαγορευτεί ώστε να διαπιστώσει αν όντως θα επέλθει η συνέπεια με την οποία απειλήθηκε. Και πάλι παρεμποδίζεται η ουσιαστική επικοινωνία και συγχρόνως το χτίσιμο μίας υγιούς σχέσης των γονιών με το παιδί τους. 

3. Προτροπή, ηθικολογία, κήρυγμα

Πρόκειται για μηνύματα που προτρέπουν ένα παιδί να συμμορφωθεί με την εξουσία, το καθήκον ή την υποχρέωση. Ουσιαστικά είναι τα διάφορα «πρέπει», στα οποία συχνά τα παιδιά αντιδρούν αρνητικά και αντιστέκονται καθώς νιώθουν ότι οι γονείς τα επιβάλλουμε επειδή δεν εμπιστευόμαστε την κρίση τους. Ακόμη χειρότερα, μπορεί να προκαλέσουν και συναισθήματα ενοχής ή την εντύπωση ότι η μη συμμόρφωση τα κάνει «κακά παιδιά». Τέλος, πιθανόν ένα παιδί να νιώσει ότι δεν εμπιστευόμαστε το κριτήριό του για την αξιολόγηση αντιλήψεων και ιδεών άλλων προσώπων. 

4. Συμβουλή, παροχή λύσεων

Όταν προσπαθούμε να έρθουμε σε επικοινωνία με το παιδί μας με τη χρήση συμβουλών ή ακόμα και παρέχοντάς τους έτοιμες λύσεις, του δίνουμε την εντύπωση ότι δεν εμπιστευόμαστε την κρίση και τις ικανότητές του να επιλύει μόνο του προβλήματα. Τέτοιου είδους συμβουλές αποτρέπουν το παιδί από το να σκέφτεται και να γίνει ανεξάρτητο. Άλλες φορές τα παιδιά αντιστέκονται σε τέτοιες συμβουλές και διεκδικούν την ευκαιρία να σκεφτούν μόνα τους για να βρουν τη λύση. Άλλες φορές πάλι μεταδίδουμε στο παιδί αίσθημα κατωτερότητας του ίδιου και δικής μας υπεροχής. Δεν αποκλείεται ένα παιδί να αναλώνεται με το να αντιδρά ώστε εν τέλει να μην αναπτύσσει δικές του ιδέες.

5. Διάλεξη, δασκάλεμα, λογική επιχειρηματολογία

Όταν υιοθετούμε διδακτικό ύφος απέναντι στο παιδί μας μπορεί να το κάνουμε να νιώσει ανεπαρκές ή υποδεέστερο. Παράλληλα, η υπερβολική χρήση της λογικής στην επιχειρηματολογία μπορεί να το κάνει αμυντικό ή και μνησίκακο. Όπως οι ενήλικες έτσι και τα παιδιά ενοχλούνται όταν τους επισημαίνουμε ότι κάνουν λάθος, με αποτέλεσμα να υποστηρίζουν τη γνώμη τους ακόμη πιο σθεναρά. Προσπαθούν να απορρίψουν τα επιχειρήματά μας ή δυσανασχετούν με τις νουθεσίες μας επειδή γνωρίζουν ήδη όσα ακούνε. Τέλος, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που τα παιδιά αδιαφορούν ή αγνοούν την πραγματικότητα εσκεμμένα.

6. Εκδίκαση, επίκριση, διαφωνία, κατηγορία

Τέτοιου είδους μηνύματα κάνουν τα παιδιά να νιώθουν ανεπαρκή, ανόητα και κατώτερα, καθώς κρίνουν τον εαυτό τους με βάση την αντίληψη των γονιών τους για αυτά. Φυσικά μία τέτοια κριτική φέρνει σαν απάντηση την αντεπίθεση ή την απόκρυψη συναισθημάτων ή γεγονότων από τα παιδιά προκειμένου να μην αξιολογηθούν αρνητικά. Με αυτό τον τρόπο υπερασπίζονται την εικόνα που έχουν τα ίδια για τον εαυτό τους. Δεν είναι σπάνιο τα παιδιά να θυμώνουν ή ακόμα και να μισούν τους γονείς επειδή τους ασκούν αρνητική κριτική. Ιδίως δε όταν αυτή είναι συχνή, μπορεί να μεταφραστεί από τα παιδιά και ως έλλειψη αγάπης. Τότε, όμως, η επικοινωνία πάει περίπατο!

7. Έπαινος, επιδοκιμασία

Δεν είναι λίγες οι φορές που ο έπαινος αντί να έχει θετικές συνέπειες έχει αρνητικές. Ιδίως αν αυτός δεν συμβαδίζει με την άποψη του παιδιού για τον εαυτό του, γίνεται αντιληπτός ως ψεύτικος. Τότε μπορεί να γεννήσει εχθρικά συναισθήματα από το παιδί προς το γονιό. Τα παιδιά συχνά βγάζουν τα δικά τους συμπεράσματα από την ύπαρξη ή μη του επαίνου ή από μία διαφορετική στάση των γονιών σε σχέση με τη συνηθισμένη. Είναι σύνηθες δηλαδή να μην πιστεύουν ότι ο έπαινος είναι ειλικρινής και να τον αμφισβητούν ή να τον ερμηνεύουν ως έλλειψη κατανόησης από τους γονείς τους. Από την άλλη ένα παιδί που δέχεται πολύ συχνά επαίνους μαθαίνει να εξαρτάται από αυτούς και να τους επιζητεί.

8. Χαρακτηρισμοί, γελοιοποίηση, ντρόπιασμα

Πρόκειται για συμπεριφορές εξαιτίας των οποίων ένα παιδί αισθάνεται ότι δεν αξίζει ή ότι είναι κακό και δεν το αγαπάμε. Αυθόρμητα και ενστικτωδώς τα παιδιά σπεύδουν να ανταποδώσουν τέτοιες συμπεριφορές και χαρακτηρισμούς. Το σίγουρο είναι πως με τη χρήση τους δύσκολα θα καταφέρουμε να επηρεάσουμε το παιδί να αλλάξει κάτι στη συμπεριφορά ή το χαρακτήρα του.

9. Ερμηνεία, ανάλυση, διάγνωση

   Όταν υπεραναλύουμε και ερμηνεύουμε τη συμπεριφορά των παιδιών μας δρούμε σαν ψυχαναλυτές που γνωρίζουν τα κίνητρά τους. Αυτό φαντάζει απειλητικό για το παιδί που νιώθει εκτεθειμένο, ματαιωμένο και αμήχανο. Ειδικά αν η πρόβλεψή μας είναι λάθος, θα προκαλέσει το θυμό του παιδιού που θεωρεί ότι αδικείται. Πέραν τούτου, με τέτοιες στάσεις περνάμε στα παιδιά το μήνυμα της ανωτερότητας και σοφίας μας. Συγχρόνως, εμποδίζουν την εξέλιξη της επικοινωνίας αφού το παιδί αποφεύγει να μοιράζεται τα προβλήματα και τα συναισθήματά του μαζί μας.

10. Καθησυχασμός, συμμερισμός, παρηγοριά, υποστήριξη

Συνήθως επιλέγουμε τέτοια συμπεριφορά όταν δεν μπορούμε να διαχειριστούμε διαφορετικά ορισμένα αρνητικά συναισθήματα των παιδιών. Έτσι, όμως, τα παιδιά αφενός νιώθουν ότι δεν τα καταλαβαίνουμε αφετέρου λαμβάνουν το μήνυμα ότι δεν πρέπει ή δεν θέλουμε να νιώθουν έτσι και ότι προσπαθούμε να αλλάξουμε ή να ακυρώσουμε αυτό που αισθάνονται. Αυτό φυσικά καταλήγει στη διακοπή της επικοινωνίας.

11. Διερεύνηση, ερώτηση, ανάκριση

Οι ερωτήσεις που κάνουμε στα παιδιά συχνά τα κάνουν να θεωρούν ότι δεν τους έχουμε εμπιστοσύνη και ότι αμφιβάλουμε για την ικανότητα ή την ειλικρίνειά τους. Πολλές φορές, μάλιστα, τα παιδιά νιώθουν ότι προσπαθούμε να αποκαλύψουμε κάποια αδυναμία τους ώστε να τα επιπλήξουμε για αυτήν. Έτσι θεωρούν τις ερωτήσεις απειλητικές, ειδικά όταν δεν καταλαβαίνουν τι προσπαθούμε να καταλάβουμε από την απάντηση. Ειδικά όταν οι ερωτήσεις οδηγούν στο να βρούμε εμείς λύση στο πρόβλημα,  το αποτέλεσμα δεν είναι ικανοποιητικό για το παιδί. Το παιδί όταν επιθυμεί να συζητήσει μαζί μας ένα πρόβλημα θέλει να εστιάσει στο ίδιο το πρόβλημα και όχι στη λύση του, ιδίως αν του την προσφέρουμε εμείς έτοιμη αντί να τη βρει μόνο του. Δεν ωφελείται από μία κατευθυνόμενη συζήτηση που θα οδηγήσει μονάχα στο να εξάγουμε εμείς τα συμπεράσματα που μας ενδιαφέρουν. Αφενός περιορίζουμε την ελευθερία του να εκφραστεί αφετέρου δεν το βοηθάμε με το να του υποδείξουμε μία λύση που μπορεί και να μην είναι το ζητούμενο για το ίδιο.

12. Απόσυρση, αντιπερισπασμός, χιούμορ, εκτροπή προσοχής

Αυτές οι στάσεις μεταφράζονται από το παιδί ως αδιαφορία και απόρριψη, ειδικά όταν προσπαθούν να τραβήξουν την προσοχή μας για κάτι που θεωρούν σοβαρό. Το ζητούμενο δεν είναι να καταφέρουμε να εξαφανίσουμε προσωρινά τα συναισθήματα των παιδιών με το χιούμορ ή τον αντιπερισπασμό. Κάτι τέτοιο ισοδυναμεί με παραμερισμό και όχι επίλυση του προβλήματος. Τα παιδιά όταν απευθύνονται σε εμάς επιζητούν ουσιαστική επικοινωνία, σεβασμό και κατανόηση. Αν δεν τα βρουν προφανώς θα τα αναζητήσουν αλλού πράγμα που εκ του αποτελέσματος δεν μας αρέσει.